dojdziemy do pewnego stopnia dobrego bytu i spokoju, który nam da swobodnie ku wyższym ducha westchnąć potrzebom, sztuka znajdzie poparcie i uznanie.
Dwie na przeciwnych stojące krańcach kwestye łączą się tu z sobą, i w zawisłości od siebie ukazują. Jak chcecie, by szlachcic, który ledwie ma czém niezbędne opędzić potrzeby, kupił obraz, choćby mu tém wspomnieniem heroizmu pradziada łzy z oczów wyciskał? Ma-li on czas stanąć i przeczytać tę kartę, gdy nad karkiem stoi mu egzekucya i zaległości?
Narzekamy z jednéj strony, że zanadto już młodzieży idzie drogą artystyczną, z drugiéj, że sztuka nie znajduje poparcia, że publiczność nasza nie dosyć jest przygotowaną na przyjęcie niespodzianych gości; ale to wszystko znamionuje tylko, żeśmy wśród walki, w chwili przełomu i pracy, która nas do nowego bytu prowadzi. Artyści muszą zdobyć swe stanowisko, my — usposobić się do ich pojęcia i zapewnienia im swobodnego życia.
Niech tylko pierwsi pojmą dobrze, iż nie sztuczka i lekkie utwory bez myśli, ale ars magna uzyskuje prawo obywatelstwa, że ducha wlać potrzeba, by dziełu dać nieśmiertelność i do duszy przemówić. Ani barwy, ani linie, ani komedya efektów nie zastąpią myśli, nie zapłacą za brak natchnienia.
Nie trzeba téż sądzić, by to powołanie ludzi, którzy kształcić muszą społeczność, mogło być bez ofiary, poświęcenia i cierpień. Łatwo jest zdobyć grosz i uznanie chwilowe, pochlebiając nieuctwu i upodobaniom czasowym, lecz poważny artysta nie znijdzie do roli trefnisia i kuglarza; musi w sobie żywić ogień święty i szanować kapłana.
Mówiąc o pracy, pominęliśmy jeszcze jedno z najważniejszych jéj działań, niezawisłe wcale od innych owoców, jakie wydaje — wpływ, jaki ona wywiera na wykształcenie moralne i podniesienie człowieka.
Boleść i praca są to dwie potężne dźwignie, bez których rzadko człowiek nad mierność i pospolitość wynieść się może. We łzach, ubóstwie i trudzie upartym zrodziły się najznakomitsze dzieła, powstały najważniejsze wynalazki, najpiękniejsze pomysły, rozwinęły się najenergiczniejsze talenta. Zdaje się, że cierpienie i praca mają w sobie tajemną moc ukształcenia człowieka, daleko potężniejszą nad spokój, dostatek, nad wypoczynek i swobodę. Roślina na buj-
