las zamyka swą pracę wnioskami, że gdyby tylko mnóstwo przeszkód nie zagradzało drogi, gdyby nie brak życia, brak praw, brak pieniędzy, brak ochoty i mnóstwo innych braków, Turcya byłaby bardzo wielkiém, silném i szczęśliwém państwem. Obiecuje nam nawet, iż reformy są przedsięwzięte, że wiele się czyni, gotuje, bada, i ma przyjść do skutku. Założenie jednak pierwsze autora daleko stoi od ostatecznych wniosków; chciał on dowieść potrzeby Turcyi dla Europy, dowiódł tylko jéj możliwości, i potwierdził zresztą jak najmocniéj dzisiejszą strupieszałość.
Zdaje się, że jeden przynajmniéj z autorów broszur, najzażartszy poplecznik zjednoczenia Włoch i wydziedziczenia ojca św., zakończył pracę i strzaskał pióro. Poczta przynosi nam rozwiązanie i zakończenie p. Jm. Cayla pod tytułem: Gdybym był papieżem (Si j’étais pape). Jest to nie wiem już która waryacya ze znanego tematu, ani gorsza, ani lepsza od poprzednich, ale jasna i szczera. Zarazem i w téjże myśli mamy odezwę do biskupów Francyi, inne rozwiązanie kwestyi rzymskiéj (Lettre circulaire à MM les Evèques de France, Solution de la question Romaine — przypisywaną p. Armand Lévy). Gdyby ci wszyscy, co rozplątywują ten węzeł gordyjski, o którym świeżo Wiktor Emmanuel powiedział, że go rozcinać nie można, ale rozwiązać potrzeba, choć potrochu się przyczynili do roboty, jużby dawno nie był węzłem; nieszczęściem wszystkie owe rozwiązania amatorskie kończą się na dobrych chęciach. Kwestya rzymska pozostaje tak trudną, tak niepożytą, jak była.
P. Cayla trochę po swojemu naśladując dowcipniejszego od siebie p. About, wystawia ojca św. dobrowolnie zrzekającego się władzy doczesnéj i mówiącego do ludów:
„W imię Chrystusa, którego jestem zastępcą na ziemi, w imię apostołów i świętych męczenników równości chrześcijańskiéj;
„W imię chrześcijaństwa, oswobodzonego ze wszystkich błędów średniowiecznych;
„W imię ewangielii, tego kodeksu swobód ludzkości i braterstwa ludzi;
„Ludu rzymski, ja Pius IX, ogłaszam cię swobodnym, zrzekam się doczesnéj władzy, smutnego dziedzictwa po poprzednikach moich. Jak Piotr, jak Grzegorz wielki i inni apostołowie męczennicy wiel-
