Francuskie przysłowie, które się stało oklepaném, bo go nadużyto, powiada, że podróże kształcą młodzież, chociaż czasem one ją tylko przekształcają, słuszniéj-by powiedziéć można daleko, że podróże wyrobić mogą stokroć prędzéj pojęcie o ludziach, sprawach, opiniach politycznych w starych nawet, niż najdłuższe studya nad martwemi papierami.
Strona materyalna faktów łatwo bardzo dagerotypuje się na drukowanéj karcie, duch i znaczenie ich często spojrzenie dopiero lub żywe odkrywa słowo. Mówię to dlatego, bym się wytłómaczył, że znowu gotów jestem Prusy stawić jako ideał najszczęśliwszego państwa na ziemi.
Wszystko jest stosunkowe — błogosławieństwo tego kraju poczuwa się dopiero, pobywszy w innych i pomyślawszy nad niemi. Z naiwnością rzucają się one w objęcia swéj ustawy, z młodzieńczą żądzą poczynają żywot parlamentarny, żadne ze złudzeń gorzkich jeszcze ich nie napoiło żółcią, i przyszłoćć czarodziejska ze wszech stron się przed niemi otwiera.
Po mowie królewskiéj, po któréj tak kiwali głowami, przemówienie potsdamskie, wybory, komitety, walki kandydatów, wymowne po gazetach przemówienia... słowem życie w pełni i Nationalverein w odwodzie z patryotycznym hymnem zjednoczenia, a szanowny nasz przyjaciel Hebbel z bojowniczą pieśnią eksterminacyi Słowian... jest czego pozazdrościć.
Żart na bok, handel idzie doskonale, przemysł kwitnie, papiery pruskie wybornie stoją, bank paryski zapożycza się u sąsiada, spokój, cisza i w perspektywie... któż wie? gotowi Duńczycy za unią skandynawską całkiem Holsztynu odstąpić... możnaż pragnąć więcéj?
Spojrzmyż okiem bezstronném już nie na Austryą, bo tu porównanie byłoby łatwe i wygrana zbyt widoczna, ale na inne kraje... Francya ma... mijając inne kłopoty domowe, o których pisać obszerniéj niepodobna — przesilenie finansowe, przemysłowe, fabryczne, zbożowe, nie wielu przyjaciół, dużo zazdrośnych, a wewnętrzna praca, jaka się tu odbywa, by kraj dojrzał do swych wielkich przeznaczeń, nie łatwo się daje pojąć i opisać. Zewnętrzne trudności polityki są niczém w porównaniu z temi, potrzeba tu posiedziéć, przypatrzyć się zblizka, zastanowić głębiéj, aby się
