systemu rządowego, zmuszałaby do czynności reformatorskiej i w ten sposób zyskiwałaby coraz większe uznanie, znaczenie i wpływ. Niepowodzenia wojenne, zdradliwe zachowanie się króla i jenerałów, knowania szlachty i duchowieństwa sprowadziły nowy wybuch gwałtowny, który wysunął republikanów na naczelne miejsce. „Myśl, lub też uczucie, że król zdradza, i że nie można ocalić ojczyzny, nie odebrawszy królowi środkami bądź legalnymi, bądź rewolucyjnymi możności dalszego zdradzania — oto zasada powstania, raczej patryotycznego, niż republikańskiego, w dniu 10 sierpnia 1792“[1].
Jak widzimy, wojna sprowadziła dwa fakty rewolucyjne: całkowite obalenie feudalizmu i zaprowadzenie republiki. Rewolucya była równocześnie przyśpieszoną ewolucyą narodową. Usiłując pozyskać chłopów dla rewolucyi, unaradawiano ich coraz bardziej. Obalenie feudalizmu było to zniweczenie największej przegrody do zlewania się chłopów ze szlachtą i z burżuazyją w jedność narodową. Przez ogłoszenie Rzeczypospolitej zapowiadano unarodowienie państwa. Naród miał się stać jedynym kierownikiem i władcą w państwie. Wojna wszakże nie same tylko korzystne sprowadziła następstwa; szły za nią: zawzięta walka stronnictw, gwałtowne wstrząśnienia, krwawy teror, rządy militarne, ruina Francyi i wreszcie najazd, usiłujący wraz z reakcyą zniweczyć dzieło rewolucyi. Gdyby się było udało uniknąć wojny, to rewolucya nie zaszłaby tak daleko w przeistaczaniu stosunków polityczno-społecznych, ale jej skutki byłyby pewniejsze i trwalsze. Kiedy Zyrondyści skłaniali do wojny, Robespierre, jakoby przewidując wszystkie jej straszne następstwa, przemawiał w kierunku przeciwnym. „Wojna zagraniczna — mawiał on później — jest to niebezpieczeństwo śmiertelne dla wolności“. Jest w tem wiele słuszności, ale zachodzi pytanie: czy można było uniknąć wojny? Czy wojna wreszcie nie była mniejszem złem wobec większego? „Bez wątpienia — mówił Vergniaud w styczniu 1792 r. — wojna pociąga za sobą wielkie klęski, może doprowadzić nawet do zgubnych następstw, ale ostatecznie może także doprowadzić naród, który nie chce istnienia bez wolności, do zwycięstwa, któreby mu zapewniło istotny i trwały
- ↑ Str. 192, Aulard.
