Strona:PL Limanowski - Naród i państwo studyum socyologiczne.pdf/78

przyczyniła się wielce do popularności cesarza francuskiego. Nawet w nieszczęśliwej kampanii dyplomatycznej o pogwałcone prawa narodu polskiego, dążenia polityki napoleońskiej były postępowe i demokratyczne. Wierząc w popularność sprawy polskiej we Francyi, nie wahał się on narazić sobie — jak mówił zagajając posiedzenie ciała prawodawczego w dniu 5 listopada 1863 r. — „jednego z najpierwszych mocarzy na stałym lądzie i podnieść głos na rzecz narodu, który w oczach Rosyi jest zbuntowanym, ale w naszych oczach jest spadkobiercą prawa zapisanego w dziejach i traktatach“. Nawet przyłączenie Sabaudyi i Nicei do Francyi odbyło się na podstawie plebiscytu, zapytującego ludność, do którego państwa woli należeć: czy do włoskiego, czy też do francuskiego?
 Republikanie potępiają bezwzględnie cesarstwo Napoleona III. Przedstawiają je jako reakcyjne i despotyczne. Trzeba jednak pamiętać, że od 1859 r. zaczęło się ono przeobrażać w kierunku wolnościowym. W 1864 r. przyznano robotnikom swobodę koalicyi. W 1870 r. sama konstytucya uległa zmianie, zaprowadzając rządy parlamentarne, i w maju wbrew republikanom plebiscyt, wprawdzie silnie popierany przez agitacyę rządową, zatwierdził ją 7 milionami przeciwko półtora miliona głosów. I czyż republika późniejsza niemal do końca 1877 r. wiele się różniła od liberalnego cesarstwa? Nie cesarstwo potępiać należy, ale ten centralizm polityczny, który czynił łatwymi zamachy państwowe, i który przeszkadzał i dotąd przeszkadza zaprowadzeniu rzetelnego samorządu narodowego, tej zasadniczej podstawy ustroju republikańskiego.
 I właśnie pod koniec cesarstwa rozpoczęła się akcya, wprawdzie bardzo słaba, w kierunku decentralizacyjnym. Znany autor dzieła o demokracyi w Ameryce, Aleksy Tocqueville, w 1856 r. ogłosił bardzo ważną rozprawę p. t. L’ancien régime et la révolution, w której wykazywał, że centralizm dawnego rządu, pod inną tylko postacią, nie tylko został zachowany, ale nawet wzmocniony przez rewolucyę, i że ten centralizm stanowi największą przeszkodę do osiągnięcia prawdziwej wolności. Dzieło to wywarło wielkie wrażenie. W owym też czasie Proudhon, który miał ogromne uznanie w kołach