Od czasu jednak Komuny paryskiej widzimy niemal na całej linii polskiego narodu zwrot wsteczny. Demokracyja stała się niemal wszędzie mitem przeszłości. Jedni sprzeniewierzyli się dawnym swym zasadom, drudzy uciekli gdzieś na spoczynek, inni znowu zamilkli; niewielka tylko garstka, otoczona tłumem cudzoziemskim, pozostała na dawnym posterunku.
Cóż stało się tego powodem?
Wniknięcie tylko głębsze w istotę naszej demokracyi zdoła objaśnić ten smutny fakt.
Ruch demokratyczny, rozniecony głównie przez Jana Jakuba Russa[1], znalazł w Polsce gorliwego zwolennika: był nim szlachetny i uczony ks. Stanisław Staszic[2]. Dzieło jego, które wyszło bezimiennie w 1785 r. p. t. Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego, do głębi poruszyło całe społeczeństwo szlacheckie. Wszyscy, co boleli szczerze nad upadkiem Ojczyzny, zrozumieli, że sama szlachta nie zdoła podźwignąć rzeczypospolitej. Na sejmie więc 1788 r. najszlachetniejsi i najzdolniejsi posłowie stanęli w ścieśnionych szeregach, wywieszając chorągiew wolności mieszczan i włościan. Było to pierwsze prawdziwie demokratyczne nasze stronnictwo.
Podczas pierwszego rozbioru, „wtenczas, kiedy nas sąsiedzi tak szarpali — powiada Staszic — nikt nas pożałować nie chciał. Czemu? Bo nas wszyscy za tyranów mieli.“ Zupełnie już inaczej było po drugim rozbiorze, a jeszcze bardziej po rewolucyi 1794 r. Odtąd datuje się powszechne współczucie ludów dla sprawy polskiej. Chęć szczera reformy społecznej zbratała naszych bojowników z przedstawicielami ludowych pragnień w Europie.
„Żadne powstanie ludowe — powiada Karol Hagen[3] w swoich Dziejach najnowszych[4] — nie miało wobec
- ↑
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) – genewski pisarz, piszący w języku francuskim, filozof, pedagog i teoretyk muzyki.
- ↑ Stanisław Staszic (1755-1826) – polski działacz oświeceniowy, pionier spółdzielczości, pisarz polityczny i publicysta, filozof i tłumacz, duchowny katolicki.
- ↑ Karl Hagen (1810-1868) – niemiecki historyk.
- ↑ Polski przekład wyszedł we Lwowie w 1877 r.
