o ile tylko nie powoduje śmierci, zawsze wywołuje odpowiednie przystosowanie się organizmu do nowych warunków i uwolnienie się od nich bądź drogą odtrucia, bądź też wydzielania trucizny nazewnątrz.
Odtrucie, jako objaw pewnego przystosowania się organizmu, jest skutkiem działania każdej trucizny. Odtrucie zachodzi niezależnie od dostarczania z zewnątrz jakichkolwiek odtrutek i dlatego zawsze bywa samoodtruciem. Podstawą jego są odczyny, o których mówiliśmy — odczyny przemiany materii, a w wyniku powstaje albo zupełny rozkład trucizny na obojętne składniki, lub przetwory jej połączenia z przejściowemi okresami rozkładu materiałów spożywczych.
Taki sposób samoodtrucia nazywamy zrównoważeniem chemicznem.
Czy obok tego w zatruciach pochodzenia zewnętrznego istnieje też zrównoważenie fizjologiczne w postaci wzmożonego wyrobu hormonów przeciwdziałających pewnym zmianom czynności organów, wynikłych wskutek tych zatruć, nie jest dostatecznie ustalone. Mamy jednak pewne wskazówki co do możności powstawania takich odczynów. Zanik poszczególnych gruczołów naczyniowych wywołuje zawsze pewne zmiany w innych gruczołach. Naprzykład przysadka zmienia swą budowę w nieobecności tarczycy, w ciąży i w razie kastracji; budowa nadnercza zmienia się w zaniku trzustki i t. d.
Znane są również w tych gruczołach zmiany powstające w niektórych zatruciach, a sprawiające wrażenie wzmożenia ich czynności. Wszystkie te zjawiska są jednak jeszcze zbyt mało zbadane, aby mogły być traktowane bardziej wyczerpująco. Są wskazówki, według których stan narządów wydzielania wewnętrznego może mieć zasadnicze znaczenie w przebiegu zatruć bojowych. Pożaryski podkreśla, że wśród śmiertelnie zatrutych chlorem (w początku wojny gazowej) stwierdzono duży odsetek jednostek ze status thymicolymphaticus — specjalną anomalję konstytucjonalną, składającą się z zachowania thymus (grasicy) i zatrzymania rozwoju gruczołów płciowych, przy znacznym rozroście wszystkich gruczołów chłonnych.
Zjawiska odtrucia ustępują jednak na dalszy plan w porównaniu ze skutecznością procesów wydzielania, których charakterystyką zajmiemy się w rozdziale następnym.
