o przyczynie zastoju. Obieg tylko sygnalizuje to zjawisko. Ale ponieważ wraz ze zmniejszeniem szybkości krążenia pieniądz rzadziej przebiega przez wszystkie punkty sfery obiegu, przeto popularny jest pogląd, że to brak środka obiegowego spowodował zastój[1].
Ogólna ilość pieniędzy, pełniących w pewnym okresie rolę środka obiegowego, jest więc wyznaczona z jednej strony przez sumę cen towarów w obiegu, z drugiej strony przez mniejszą lub większą szybkość ich przeciwstawnych obrotów; od niej to zależy, jaką cząstkę sumy cen może zrealizować jedna i ta sama moneta. Ale suma cen zależy zarówno od ilości, jak i od ceny każdego rodzaju towaru. Trzy czynniki: poziom cen, ilość towarów w obiegu i wreszcie szybkość obiegu pieniądza mogą się jednak zmieniać w różnych kierunkach i w rozmaitym stosunku, przeto suma cen, a więc i ilość potrzebnych środków obiegowych, mogą przedstawiać najrozmaitsze kombinacje, z któ-
- ↑ „Ponieważ pieniądz... jest zwykłą miarą przy kupnie i sprzedaży, więc każdy, kto ma coś do sprzedania, a nie znajduje nabywcy, sądzi zaraz, iż to brak gotówki w kraju lub okręgu sprawia, że jego towary leżą niesprzedane; stąd powszechna skarga na „brak pieniędzy“; lecz polega ona na wielkim błędzie. Czegóż naprawdę potrzeba ludziom, którzy wołają o zwiększenie ilości pieniędzy?.... Dzierżawca skarży się... sądzi on, że mógłby swe wytwory sprzedać za dobrą cenę, gdyby tylko było więcej pieniędzy w kraju. Zdawałoby się więc, że nie pieniędzy mu trzeba, ale dobrej ceny na jego zboże i trzodę, któreby chciał sprzedać, a których sprzedać nie może.... Dlaczego nie otrzymuje on takiej ceny? Po pierwsze: albo jest wogóle za dużo zboża i bydła w kraju, a więc dużo ludzi przychodzi na rynek (tak jak on sam), aby sprzedać, a mało takich, którzy chcą kupić; albo, po drugie, zwykły wywóz zagranicę, zwalniający rynek od nadmiaru, został zahamowany... albo, po trzecie, spożycie się zmniejszyło, jeśli naprzykład ludność z powodu zubożenia mniej wydaje na utrzymanie domu, niż dotychczas; a więc nie zwiększenia ilości gotówki potrzeba, aby dzierżawca mógł sprzedać swe produkty, lecz usunięcia jednej z tych przyczyn, które wywierają ujemny wpływ na rynek.... Kupiec i kramarz w tem samem tylko znaczeniu potrzebują pieniędzy, to znaczy odczuwają brak zbytu na towary, któremi handlują, z powodu zastoju rynku.... Narodowi nigdy nie powodzi się lepiej, niż wtedy, gdy bogactwa szybko przechodzą z rąk do rąk“. (Sir Dudley North: „Discourses upon trade. London 1691“, str. 11—15). Znachorskie pomysły Herrenschwand’a sprowadzają się do tego, że sprzeczności, wynikające z istoty towaru i ujawniające się dlatego w obiegu, mogłyby być usunięte przez zwiększenie ilości środka obiegowego. Z błędów ludowego przesądu, jakoby zastój w procesie produkcji i obiegu był skutkiem braku środków obiegowych, nie wynika zresztą wcale, aby prawdziwy brak środków obiegowych, naprzykład wskutek urzędowej fuszerki zwanej „regulowaniem środka obiegowego“, nie mógł wywołać zastoju.
