Na pewnym stopniu rozwoju i rozmiarów produkcji towarowej funkcja pieniądza, jako środka płatniczego, wychodzi poza obręb sfery obiegu towarowego. Staje się on powszechnym towarem kontraktów[1]. Czynsze, podatki i t. d. z powinności naturalnych zamieniają się w opłaty pieniężne. Jak dalece jednak warunkiem tej zmiany jest odpowiednie ogólne ukształtowanie procesu produkcji, tego dowodzi np. fakt, że cesarstwu rzymskiemu dwukrotnie nie powiodła się próba ściągania danin w pieniądzach. Ogromna nędza francuskich włościan za Ludwika XIV, tak wymownie piętnowana przez Boisguilleberta, marszałka Vauban i innych, była spowodowana nie tylko przez wysokość podatku, ale i przez zamianę go z daniny w naturze na podatek pieniężny[2]. Jeśli z drugiej strony forma naturalna renty gruntowej, będąca w Azji zarazem główną podstawą podatku państwowego, opiera się na stosunkach produkcji, odtwarzających się z niezmiennością i stałością zjawisk przyrody, to i naodwrót ta forma wypłaty podtrzymuje formy produkcji. Stanowi ona jedną z tajemnic trwania państwa tureckiego. Jeśli handel zagraniczny, narzucony Japonji przez Europę, wywoła zamianę czynszu w naturze na czynsz pieniężny, to wzorowe rolnictwo japońskie nie ostoi się długo; znikną bowiem ściśle określone warunki gospodarcze jego istnienia.
W każdym kraju ustalają się pewne ogólne terminy wypłat. Podstawą ich są poczęści, pomijając inne cykle reprodukcji, warunki przyrodzone produkcji, związane z porami roku. Stosują się do nich też wypłaty, nie pochodzące z obiegu towarów, jak podatki, renty i t. d.... Suma pieniędzy, potrzebna w tych dniach roku do dokonania wypłat, rozproszonych po całym kraju, popowoduje perjodyczne, lecz powierzchowne tylko zaburzenia
- ↑ „Charakter obrotu handlowego do tego stopnia się zmienił, że miejsce wymiany dóbr na dobra, ich dostarczania i odbioru zajęły wyłącznie stosunki sprzedaży i zapłaty. Wszystkie rodzaje obrotu... obróciły się w czysto pieniężne interesy“. („An essay upon public credit, 3rd ed. London 1710“, str. 8).
- ↑ „Pieniądz stał się katem powszechnym“. System finansów to „alembik, w którym destylujemy ogromną ilość dóbr i towarów, aby zdobyć ów przeklęty osad, pieniądze“. „Pieniądz wypowiada wojnę całemu rodzajowi ludzkiemu“. (Boisguillebert: „Dissertation sur la nature des richesses, de l’argent et des tributs“, éd. Daire. Economistes financiers. Paris 1843“, tom I, str. 413, 417, 419).
