zwyrodnieniu mas ludowych, będącemu następstwem podziału pracy, A. Smith zaleca przymusowe nauczanie powszechne, zresztą w dozach przezornie homeopatycznych. Francuski tłumacz i komentator A. Smitha, G. Garnier, który za pierwszego cesarstwa został naturalnie senatorem, zbija konsekwentnie te poglądy. Oświata ludowa, twierdzi on, urąga podstawowym prawom podziału pracy i przez to „zagraża całemu naszemu ustrojowi społecznemu“. „Rozdwojenie pracy na umysłową i ręczną[1], jak zresztą wszelki inny podział pracy, staje się tem dobitniejsze i głębsze, im społeczeństwo jest bogatsze“ (wyrazu „społeczeństwo“ Garnier całkiem słusznie używa dla oznaczenia kapitału, własności ziemskiej oraz ich państwa). „Ten podział pracy, jak wszelki inny zresztą, jest następstwem dokonanego postępu i podstawą przyszłego... Czy wolno więc rządowi przeciwdziałać temu podziałowi pracy i hamować jego rozwój naturalny? Czy wolno mu obracać część dochodów państwa na próbę złączenia i zmieszania dwu działów pracy, które zdążają do rozdziału i wyodrębnienia?“[2].
Pewne zwyrodnienie duchowe i fizyczne jest nieodłączne nawet i od podziału pracy w społeczeństwie, jako całości. Ale ponieważ okres rękodzielniczy rozwija o wiele dalej owo społeczne rozszczepienie gałęzi pracy, a z drugiej strony ponieważ dopiero rękodzielniczy podział pracy sięga aż do podstaw bytu jednostki, więc dopiero rękodzielnictwo stwarza materjał i pobudkę dla powstania patologji przemysłowej [nauki o chorobach robotników przemysłowych][3].
- ↑ Już Ferguson powiedział w swej „History of civil society“ (część IV, rozdz. I, str. 281): „W czasach, gdy wszystko podlega podziałowi, samu nawet sztuka myślenia może stać się odrębnem rzemiosłem“.
- ↑ G. Garnier: tom V jego przekładu, str. 2—5.
- ↑ Ramazzini, profesor medycyny praktycznej w Padwie, ogłosił w r. 1713 swe dzieło „De morbis artificum“, przetłumaczone w r. 1781 na język francuski i przedrukowane w r. 1841 w „Encyclopédie des Sciences médicales, 7-me discours; auteurs classiques“. Okres wielkoprzemysłowy oczywiście bardzo rozszerzył jego katalog chorób robotniczych. Porównaj między innemi: „Hygiène physique et morale de l’ouvrier dans les grandes villes en général et dans la ville de Lyon en particulier. Par le dr. L. A. Fonterel, Parts 1858“, oraz „Die Krankheiten, welche verschie-
historyczny, zachodzący (pomiędzy poglądami na podział pracy Fergusona, A. Smitha, Lemontey’a i Say’a, i tam również przedstawiłem po raz pierwszy rękodzielniczy podział pracy jako formę wyróżniającą kapitalistyczny tryb produkcji (str. 122 i nast.) [przekładu polskiego str. 102 i mast.].
