nosiła 161.435, a więc o kilkanaście tysięcy mniej, niż wypadałoby z obliczeń na podstawie danych z r. 1850[1]. „Ostatnie (z r. 1856) urzędowe sprawozdanie statystyczne stwierdza, że system fabryczny rozrasta się z szybkością zawrotną, że liczba robotników[2] zmniejsza się w stosunku do maszyn, że maszyna parowa wskutek oszczędniejszego używania siły i innych ulepszeń porusza mechanizm o większej wadze i że wytwarza większą ilość produktu dzięki udoskonaleniu maszyn roboczych, ulepszeniu metod produkcji, powiększeniu szybkości maszyn i wielu innym przyczynom“[3]. „Wielkie ulepszenia, wprowadzone do maszyn wszelkiego rodzaju, bardzo podniosły ich siłę wytwórczą. Bezwątpienia skrócenie dnia roboczego... było bodźcem tych ulepszeń. To ostatnie, wraz z większem natężeniem pracy robotnika, sprawiło, że eona jurniej ta sama ilość produktu jest wytwarzana w ciągu dnia roboczego obecnego (skróconego o 2 godziny czyli o 1/6), co poprzednio w ciągu dnia dłuższego“[4].
Jak dalece bogactwo fabrykantów wzrastało wraz z intensywniejszym wyzyskiem siły roboczej, to widać choćby stąd, że przeciętny wzrost stosunkowy angielskich fabryk wyrobów bawełnianych i t. d. w latach 1838—1850 wyniósł 32%, w latach zaś 1850 — 1856 aż 86%[5].
Choć tak wielki był postęp angielskiego przemysłu w ośmioleciu 1848 1856, przy panującym dziesięciogodzinym dniu roboczym, to jednak o wiele prześcignęło go następne sześciolecie 1856—1862. Naprzykład liczba wrzecion w fabrykach jedwabiu wynosiła, w r. 1856 1.093.799, w r. 1862 — 1.388.544; liczba kro-
- ↑ Tamże, str. 14, 15.
- ↑ W angielskiem wydaniu „Kapitału“ następują tu wyrazy: „choć pozostaje bez zmiany w stosunku do liczby koni mechanicznych“. Tł.
- ↑ Tamże, str. 20.
- ↑ „Reports etc. for 31st october 1858“, str. 9, 10. Por. Reports etc. for 30th april 1860“, str. 30 i nast.
- ↑
Powyższe odsetki są stanowczo błędne i a priori niemożliwe. Widocznie chodzi tu o jakiś błąd drukarski. Liczba absolutna fabryk włókienniczych, według sprawozdania inspekcji fabrycznej z r. 1862, wynosiła:
Rok Bawełna Wełna Wełna czesank. Len Jedwab Razem 1839 1911 1399 456 403 285 4454 1850 1932 1497 501 393 277 4600 1856 2210 1505 525 417 460 5117 Przyrost wynosił zatem 3,2% w latach 1839—1850, a 11,2% w latach 1850—1856. K.
