Rozpatrzmy najpierw skrócenie dnia roboczego, naprzykład z 12 do 10 godzin. Dostarcza on już tylko wartości 5 szylingów. Praca dodatkowa zostaje zmniejszona z 6 godzin do 4, wartość dodatkowa spada z 3 szylingów do 2. To zmniejszenie bezwzględnej wielkości wartości dodatkowej pociąga za sobą zmniejszenie jej wielkości względnej. Stosunek wartości dodatkowej do wartości siły roboczej wynosił 3: 3, obecnie zaś już tylko 2: 3. Zato wartość siły roboczej, choć bezwzględnie pozostaje niezmieniona, zyskuje na wielkości względnej. Wzrasta z 3:3 do 3:2.
Skrócenie dnia roboczego przy danych warunkach, to znaczy przy niezmiennej sile wytwórczej i niezmiennem natężeniu pracy, nie zmienia przeto wartości siły roboczej, a więc niezbędnego czasu pracy. Skraca pracę dodatkową i wartość dodatkową. Wraz z wielkością bezwzględną wartości dodatkowej zmniejsza się również jej wielkość względna, to znaczy jej wielkość w stosunku do niezmienionej wielkości wartości siły roboczej. Jedynie przez zepchnięcie jej ceny poniżej jej wartości kapitalista mógłby się uchronić od strat.
Wszystkie argumenty, wytoczone przeciw skróceniu dnia roboczego, opierają się na przypuszczeniu, że zjawisko to dokonywa się w warunkach, przyjętych tu jako założenie, podczas gdy w rzeczywistości, przeciwnie, zmiany natężenia i wydajności pracy albo poprzedzają skrócenie dnia roboczego, albo następują bezpośrednio po niem[1].
Przy przedłużeniu dnia roboczego, naprzykład z 12 do 14 godzin wartość dodatkowa wzrasta z 3 do 4 szylingów, jeżeli te 2 godziny pracy dołączonej stanowią pracę dodatkową dla kapitalisty. Wartość dodatkowa wzrasta bezwzględnie i względnie, podczas gdy wielkość wartości siły roboczej bezwzględnie pozostaje bez zmiany, ale względnie spada z 3: 3 na 3: 4. W warunkach punktu I wielkość względna wartości siły roboczej nie mogła się zmieniać bez zmiany jej wielkości bezwzględnej. Tu zaś, przeciwnie, zmiana względnej wielkości wartości siły roboczej jest rezultatem zmiany bezwzględnej wielkości wartości dodatkowej.
Ponieważ wartość nowowytworzona, w której się wyraża
- ↑ „Istnieją okoliczności wyrównywujace... co wyszło najaw przy stosowaniu ustawy o dziesięciogodzinnym dniu roboczym“ („Reports of map. of fact. for 1st dezember 1848“, str. 7)
