dzień roboczy, wzrasta wraz z jego przedłużeniem, więc cena siły roboczej i wartość dodatkowa mogę. wzrastać równocześnie, przyczem wzrost ich może być jednakowy lub niejednakowy. A więc ich wzrost równoczesny jest możliwy w dwóch wypadkach: przy absolutnem przedłużeniu dnia roboczego, lub przy wzroście natężenia pracy bez tego przedłużenia.
Przy przedłużeniu dnia roboczego cena siły roboczej może spaść poniżej wartości, chociaż nominalnie pozostanie bez zmiany, albo nawet wzrasta. Czytelnik przypomina sobie mianowicie, że dzienną, wartość siły roboczej oceniamy właśnie według jej normalnego przeciętnego trwania, czyli według normalnej długości życia robotnika, oraz według odpowiedniej, normalnej właściwej naturze ludzkiej przemiany substancji życia w ruch[1]. Aż do pewnego punktu większe zużycie siły roboczej, nieodłączne od przedłużania dnia roboczego, może być wyrównane przez większe jej odtworzenie. Po przekroczeniu tego punktu zużycie wzrasta w progresji geometrycznej, a zarazem ulegają zniszczeniu wszelkie warunki normalnego odtwarzania i działania siły roboczej. Cena siły roboczej i stopień jej wyzysku przestają być wielkościami współmiernemi.
Jest rzeczą oczywistą, że jest tu możliwa wielka liczba kombinacyj. Którekolwiek dwa czynniki mogą się zmieniać, przyczem trzeci pozostaje stały, albo też wszystkie trzy mogą się zmieniać równocześnie. Mogą zmieniać się w jednakowym lub w różnym stopniu, w tym samym lub w przeciwnym kierunku, a więc zmiany ich mogą się znosić wzajemnie częściowo lub w całości. A jednak analiza wszystkich możliwych wypadków jest łatwa po wywodach, podanych w punktach I, II i III. Znajdujemy wynik każdej możliwej kombinacji, jeżeli kolejno rozpatrujemy każdy czynnik jako zmienny, a dwa pozostałe narazie jako stałe. A więc uwzględnimy tu pokrótce tylko dwa ważne wypadki.
- ↑ „Ilość pracy, wykonanej przez człowieka w ciągu doby, może być oceniona w przybliżeniu na podstawie przekształceń chemicznych, które się dokonały w jego ciele, gdyż zmiany form materji są tu wskaźnikiem poprzedzającego działania siły dynamicznej“ (Grove: „On the correlation of physical forces, London. 1864“).
