tem wyjścia doniosłych badań nad wzajemnym stosunkiem wielkości płacy roboczej, zysku i renty gruntowej. Ale w rzeczywistości wartość dodatkowa wzrosła wówczas bezwzględnie i względnie dzięki wzmożonemu natężeniu pracy oraz dzięki narzuconemu przedłużeniu czasu pracy, czemu towarzyszyły przyśpieszony wzrost kapitału i pauperyzacja robotników[1]. Był to okres, gdy nieograniczone przedłużanie dnia roboczego zdobyło sobie prawo obywatelstwa[2].
Powiększenie natężenia i Wzmożenie siły wytwórczej pracy działają, w tym samym kierunku i w jednakowy sposób. Jedno i drugie powiększa masę produktów, wytwarzaną w danym okresie czasu. Jedno i drugie skraca więc tę część dnia roboczego, którą robotnik zużywa na wytworzenie swych środków utrzymania lub ich równoważnika. Wogóle ta niezbędna, ale dająca się skrócić część składowa dnia roboczego stanowi jego bezwzględną granicę minimalną. Jeżeli cały dzień roboczy skurczyłby się do tych wymiarów, to znikłaby wartość dodatkowa, co w ustroju kapitalistycznym jest niemożliwe. Usunięcie kapitalistycznej formy produkcji pozwala ograniczyć dzień roboczy do pracy niezbędnej. Jednak ta ostatnia, przy innych warunkach niezmienionych, rozszerzyłaby swój zakres. Z jednej strony dlatego, że stałyby się bogatsze warunki życia robotnika i wzrosłyby jego potrzeby życiowe. Z drugiej strony, część dzisiejszej pracy dodatkowej zostałaby zaliczona do pracy niezbędnej, a mianowi-
- ↑ „Główna przyczyna wzrostu kapitału w czasie wojny polegała na większych wysiłkach, a może i na pogorszeniu bytu klas pracujących, najliczniejszych w — każ dem społeczeństwie. Więcej kobiet i dzieci musiało pod naciskiem okoliczności wziąć się do ciężkiej pracy; a ci, co — już przedtem byli robotnikami, musieli z tej samej przyczyny większą ilość swego czasu poświęcić powiększaniu produkcji“ („Essays on political economy in which are illustrated the Principal causes of the present national distress. London 1830“, str. 248).
- ↑ „Zboże i praca rzadko kiedy idą w parze (pod względem ceny); ale oczywiście mogą się oddalać od siebie tylko w pewnych granicach. Co zaś tyczy niezwykłych wysiłków, dokonywanych przez klasy pracujące w okresach drożyzny i powodujących zniżkę płac, o której mowa w zeznaniach (mianowicie w zeznaniach, składanych przed parlamentarną komisją śledczą z lat 1814/5), to przynoszą one zaszczyt jednostkom i napewno sprzyjają wzrostowi kapitału. Ale żaden człowiek o uczuciach humanitarnych nie chciałby, aby te wysiłki były stałe i niczem nie powściągane. Są one bardzo chwalebne, jako ratunek chwilowy, ale gdyby
