Zniesienie ustaw zbożowych dało rolnictwu angielskiemu potężnego bodźca. Epokę tę charakteryzują: drenowanie na wielką skalę[1], nowy system tuczenia bydła i uprawy sztucznych pasz, wprowadzenie aparatów do mechanicznego nawożenia, udoskonalona uprawa gruntów gliniastych, rozpowszechnienie nawozów mineralnych, zastosowanie maszyn parowych i wszelkiego rodzaju maszyn roboczych i t. d., i wogóle intensywniejsza kultura rolna. Pan Pusey, prezes Królewskiego Towarzystwa Rolniczego, twierdzi, że dzięki zastosowaniu nowych maszyn koszty gospodarcze (względne) zmniejszyły się niemal o połowę. Z drugiej zaś strony, wzrosła szybko absolutna wydajność gleby. Większy nakład kapitału na akr gruntu, a więc przyspieszona koncentracja dzierżaw były koniecznemi warunkami nowej metody[2].
Zarazem powierzchnia gruntów uprawnych wzrosła w latach 1846—1856 o 464.119 akrów, że nie wspomnimy już o wielkich równinach hrabstw wschodnich, cudem niemal przekształconych z królikarni 1 z nędznych pastwisk w bujne łany zboża. Wiemy już, że jednocześnie zmalała liczba osób, zatrudnionych w rolnictwie. Co do rolników w ścisłem znaczeniu tego wyrazu, bez różnicy płci 1 wieku, to liczba ich zmniejszyła się z 1.241.269 w r. 1851 do 1.163.217 w r. 1861[3]. Skoro więc Generalny Registrator Anglji czyni następującą słuszną uwagę: „Wzrost liczby dzierżawców i robotników rolnych, poczynając od r. 1801, nie pozostaje w żadnej proporcji do wzrostu produkcji rolniczej“[4], to owa dysproporcja
- ↑ Arystokracja ziemska, oczywiście drogą parlamentarną, sama udzieliła sobie na ten cel funduszów z państwowej kasy na bardzo niski procent, który dzierżawcy musieli w dwójnasób zwracać.
- ↑ Zmniejszenie liczby średnich dzierżawców jest zwłaszcza widoczne z takich rubryk spisu ludności, jak: „Syn, wnuk, brat, siostrzeniec, córka, wnuczka, siostra, siostrzenica dzierżawcy“ — słowem, zatrudnieni przez dzierżawcę członkowie jego własnej rodziny. W rubrykach tych w r. 1851 figurowało 2:6.851 osób, w r. 1861 tylko 176.151. Dodatek do wydania francuskiego: W ciągu dwudziestolecia 1851 — 1871 liczba dzierżaw poniżej 20 akrów zmniejszyła się w Anglji o przeszło 900; liczba dzierżaw od 50 do 75 akrów zmalała z 8.253 do 6.370; podobnie stały sprawy w innych kategorjach dzierżaw poniżej 100 akrów. Natomiast w ciągu tych samych lat 20 liczba wielkich dzierżaw wzrosła; liczba dzierżaw od 300 do 500 akrów wzrosła z 7.771 do 8.410, dzierżaw powyżej 500 akrów — z 2.755 do 3.914, dzierżaw powyżej 1000 akrów — z 492 do 582.
- ↑ Liczba pasterzy owiec wzrosła z 12.517 do 25.559.
- ↑ „Census i t. d.“, tom III, str. 36.
