leżą nad Rodanem, nie daleko od jeziora Genewskiego. W Agaunum odbyły się dwa sobory: r. 528 i 888. Ob. Wiltsch, Handbuch d. Kirchl. Geogr. I. 104. X. W. K.
Agellius Antoni, znakomity egzegeta, napisał komentarze na wszystkich prawie Proroków. Najlepsze jego dzieło jest p. t. Commentarii in Psalmos et in divini officii cantica, Rom. 1606, Colon. 1607, Paris 1611, dedykowane Papieżowi Pawłowi V. Przyczynił się wiele do oczyszczenia tekstu Wulgaty, którą porównał z Septuagintą i tekstem hebrajskim. Był on członkiem komissji, mianowanej w r. 1590, przez Sykstusa V, do rewizji Wulgaty. Ob. Richard Simon, Lettres choisies, Amst. 1730, p. 1. ep. 36; I. A. Ernesti, Narrat. critic. etc., w Opuscul. teol. p. 526. X. M-i.
Agenda, z łacińskiego, zwana inaczej Sacramentarium, Pastorale, Liber Officiorum, Ordinarium, Manuale, Sacerdotale, a najczęściej w późniejszych wiekach i dziś powszechnie Rytuałem (od ritus-obrząd) się zowie. Jest to księga liturgiczna, w której są umieszczone modlitwy do odmawiania przy administrowaniu sakramentów świętych, formy błogosławienia różnych osób i rzeczy, porządek procesji i t. p. czynności (agendorum), dopełnianych przez kapłanów z urzędu ich duchownego. Niegdyś się to w części zawierało w księdze zwanej Sacramentarium, potém, dla ułatwienia w użyciu, pooddzielano w osobne książki: Baptisterium, Poenitenciale, Processionale i t. p., ztąd mnóstwo powstało ksiąg rytualnych, pod przeróżnemi nazwy. Chcąc temu chaosowi zapobiedz Paweł V, papież, rozkazał w jedną księgę zebrać wszystkie starożytne wspaniałe obrzędy i ceremonje kościelne i tych się nadal pilnować w administrowaniu sakramentów i sakramentaljów. Nad ułożeniem tej księgi pracowało wielu kardynałów i innych mężów, słynnych z nauki i pobożności, biegłych osobliwie w rzeczach liturgicznych i mających pod ręką różne stare kodeksy rytuałów dawnych; ztąd to powstała księga, nosząca tytuł: Rituale Romanum, z rozkazu Pawła V wydana, a przez Benedykta XIV pomnożona i poprawiona. Powaga tej księgi widocznie wielka, a Kościół ś. niejednokrotnie dał poznać, iż sobie życzy, ażeby się jej wszędzie trzymano. Jednakże u nas, jak indziej, i zdawien dawna i teraz, są w Rytuałach odrębne obrzędy. Przed wynalezieniem druku, rzecz oczywista, mieliśmy Agendy różne, mniej więcej pod okiem znakomitszych biskupów redagowane; taką jest wspomniana Agenda Mikołaja Trąby. Najdawniejszą Agendę znamy układu Marcina, kanonika wileńskiego, w Gdańsku r. 1499 drukowaną, pod tytułem: Agenda sive exequiale divinorum sacramentorum; druga za tą wydana w Krakowie r. 1514, w językach: łacińskim, polskim i niemieckim. Około tejże daty, już wcześniej, już później, wydane są Agendy dla djecezji gnieźnieńskiej (1503, 1549, 1579), płockiej (1550, 1554) i innych. Synod prowincjonalny piotrkowski 1577 r. nakazał: „Ad tollendos abusus in administratione Sacramentorum, eorumque uniformem administrationis formulam in tota Provincia instituendam, ut ea, quae vulgo appellantur Agenda, per Rndmum D. Episcopum Wladislaviensem recens edita, ab omnibus, ad quos Sacramentorum administratio pertinet, habeantur; ex eorumque praescripto omnia fiant et procurentur.” Agenda tu polecana, wydana r. 1577 przez St. Karnkowskiego, naówczas bpa włocław., z upoważnienia poprzedniego synodu prowinc. przez niego opracowana, z pomocą zapewne dobranych liturgistów. Najprzód rozesłał ją po swojej djecezji i zalecił na synodzie, potém przyjętą była do Warmji przez
