jak budujące życie prowadzili, dowiedzieć się można z najważniejszego dzieła, odnoszącego się do historji Ameryki, z Herrery (dz. w. cyt.). W 1513 r. liczba Indjan na Hispanioli zmniejszyła się już do 14,000; massami garnęli się do Chrztu św., ulegając w tém głównie dobroczynnemu wpływowi dominikanów. Lecz i chrześcjaństwo nie zdołało przeszkodzić ich zagładzie. Las Casas często udawał się pośród nich, celem niesienia im pomocy i osłody w ich ucisku. Wiele także zrobiła tym nieszczęśliwym ludziom królewska komissja, złożona z hieronimitów. Wszyscy historycy oddają jednomyślne pochwały mądrości i łagodności hieronimitów. Wszystkie wiadomości, odnoszące się do pierwszych czasów nowo odkrytej części świata, stwierdzają ten fakt, że duchowieństwo kotolickie występowało wszędzie, jako naturalny opiekun i obrońca krajowej ludności (Robertson, Geschichte v. America, d. von Schiller, II. 404, 405. Irving, Leben d. Chr. Columbus, deut. Frankfurt a. M. t. II. p. 231). 1 Wrześ. 1525 r. Karol V przeniósł na przełożonych zakonów: św. Franciszka i św. Dominika protektorjat nad krajową ludnością Ameryki. Biskup obowiązany był wizytować folwarki, aby się przekonać, czy się jej krzywda nie dzieje. Kodeks też praw, ułożony dla Indji, wyraźnie określa stosunek miejscowych biskupów do ludności, wkładając na nich obowiązek czuwania nad tém, aby Indjanie nie byli samowolnie pozbawiani praw, nadanych im przez koronę hiszpańską (Recopilacion de los leyes del Reyno de las Indias lib. VI, tit. I). Robertson mówi, że biskupi ten obowiązek gorliwie i z pomyślnym skutkiem spełniali. W 1527 r. dwa biskupstwa, istniejące dotąd na Hispanioli, zostały połączone w jedno, S. Domingo, które 1545 r. wyniesione zostało do godności arcybiskupstwa i prymasostwa w Indjach Zachodnich. Pierwotnie z metropolją San Domingo były połączone biskupstwa: Concepcion de la Vega, San Jago de Cuba, S. Juan de Puerto Rico, Venezuela, Truxillo (Valladolid de Comayagua), a r. 1787 jeszcze i bisk. S. Christoforo de Havanna; ale z czasem biskupstwa te, częścią do metropolitalnych wyniesione, częścią do innych przyłączone, tak, iż z tej metropolji jedno tylko połączone powstało biskupstwo S. Juan di Puerto Rico. Z powodu ciągłych wojen domowych, panujących tam od czasu wyzwolenia się z pod panowania hiszp. i francuskiego, arcybiskup (1830 r.) musiał wydalić się na Kubę. Do 1850 r. na Hispanioli nie było wcale biskupa. Dopiero, gdy Kreole na wschodniej części wyspy założyli swoją oddzielną rzeczpospolitą „Dominika“ (1850 r.), w konstytucji uznali religję katolicką jako panującą i stan Kościoła się polepszył. Ale angielscy massoni[1] tak zgubny wpływ na ludność wywierali, że arcybiskup już 1853 r. znowu był wygnany. W czasie krótkiego panowania Hiszpanów (1861—1865), Kościół odżył nieco, ale gdy Hiszpanie po raz trzeci wyspę opuścili, nowy prezydent wygnał znów arcyb. i wszystkich księży hiszpańskich. R. 1867 wyspa liczyła 136,000 mieszk., głównie katolików. Parafji 22, księży po 1865 r. bardzo mało (liczby oznaczyć nie umiemy) i seminarium w S. Domingo. Z zakonników są tu tylko redemptoryści; poprzednio były piękne
- ↑ Prawie na każdej tam wyspie znajduje się jedna loża, a niekiedy i więcej. R. 1850 było ich 72, należących do różnych orientów, a zależnych od dwóch loż wielkich (na Hayti i na S. Juan de Domingo). Cf Sebold, L’hist. génerale d. l. franc—maçonerie, Paris 1851.
