za pośrednictwem śmiałych łuków, na których wznosiły się kopuły. Byzancjum, rywalizujące z Rzymem, dało energiczny popęd architekturze tej epoki. Sztuka romańsko-byzantyjska wyraziła się najlepiej w kościele św. Zofji w Konstantynopolu. Wychodząc z zasadniczej formy krzyża, której pierwsze ślady już spotykają się w bazylikach, budowniczy kościoła św. Zofji w punkcie, gdzie się krzyżują cztery ramiona, w środku budowli wzniósł wielką kopułę, z którą harmonijnie połączył szereg pół kopuł i kopuł bocznych. Marmur, złoto, drogie kamienie, dywany, jedwabie, purpury, podniosły wspaniałość świątyni, której fundator chlubił się, że przewyższył Salomona[1]. Włochy budują w tym stylu kościół św. Witalisa w Rawennie; dalekiém jego naśladowaniem są kościoły: św. Marka w Wenecji i św. Antoniego w Padwie. Styl romańsko-byzantyjski, coraz więcej upowszechniając się ku zachodowi, wkroczył do Niemiec, idąc wzdłuż Renu i zrodził majestatyczne katedry w Spirze, w Worms i Moguncji. Nie odpowiadał on jednak jeszcze zupełnie ideałowi sztuki chrześcjańskiej. Pomimo całej wspaniałości swojej, styl romański nie posiadał jedności, kopuła nie wyradzała się tu naturalnie z łuków, na których spoczywała, ale raczej oddzielała się od nich wieńcem gzymsowym; każda część była jakby oddzieloną, bez ścisłego związku z całością. Wzniesienie było określone promieniem obwodu. Ogromne, ciężkie kopuły, na równie ciężkich oparte filarach, tém więcej przedstawiały się ciężkiemi, im wyżej się wznosiły. Na wschodzie nie widzimy już w tym względzie żadnego ruchu naprzód. — III Perjod. Na zachodzie pokolenia germańskie młode, pełne siły i żywotności, przyjęły początkowo styl romański; następnie, walcząc przeciw formom romańsko-byzantyjskim, wytworzyły styl czysto chrześcjański, odpowiedni duchowi chrześcjańskiemu, dążącemu do form lekkich i wysoko wzbijających się ku niebu. Jest to styl gotycki, cechujący ten trzeci perjod; szczególnie zakwitł on w XIII i XIV w. W tym stylu architektura religijna doszła do swego szczytu, zaspakajając jednocześnie dążenia chrześcjańskiego ducha i techniczne wymagania sztuki. Styl gotycki zajmuje pierwsze miejsce w architekturze chrześcjańskiej, jak styl grecki w dawnej sztuce budowniczej; jeżeli niedorównywa on stylowi greckiemu czystością linji i pięknością swych form, za to przewyższa go pełnością swego życia, jako też głębokością swej myśli. Katedra gotycka opiera się na pierwotnej formie krzyża, zwróconego od zachodu ku wschodowi, i wznosi się swobodnie po nad wszystkie budowle światowe. Portal główny, podobnie jak duch chrześcjański dążący do głębokości, zwęża się ku wnętrzu; najczęściej ozdobiony jest rzeźbami symbolicznemi, wyobrażającemi historję świętą, figury prorockie starego zakonu i w ogóle odnoszącemi się do początku dziejów świętych, jako na progu i wstępie do kościoła. Nad portalem mieści się okno w kształcie róży, symbol milczenia i skupienia religijnego. Wszystkie części świątyni w ścisłym z sobą zostają stosunku, matematycznie obliczone wznoszą się i kończą piramidalną, wysoko strzelającą wieżą,
- ↑ Konstantyn wzniósł kościół na cześć „Bożej Mądrości“ (po gr. Sofia), lecz kościół ten zniszczony został przez pożar. Mowa tu o kościele, pod tém wezwaniem zbudowanym przez Justynjana. Kosztowne kolumny i resztki kościołów Małej Azji składały się na ten kościół. Budowniczymi byli: Anthemios z Tralessu i Izydor z Miletu. Wielka ta budowa wykonaną była przez pięć lat, od 532—537.
