rissimorum virorum posteriorum graecorum, circa processionem Spiritus Sancti, Rom. 1630. Zasady Arkudjusza dobre, ale brakuje często w jego dziełach porządku i styl nieco zaniedbany, Celem jego prac była obrona Kościoła rzymskiego. Leon Allacjusz oddaje mu sprawiedliwość, ale gorliwość jego uważa za nieco przesadzoną.
Armenja, stanowi wyżynę, położoną między 52½—68° wschodniej długości, a 37 — 41½° północnej szerokości, ma około 5,000 mil kw. i graniczy na północ z Albanją (starożyt.), Iberją i Czarném morzem, na wschód z Persją i morzem Kaspijskiém, na zachód z Azją Mniejszą, na południe rozciąga się do gór Gordyjskich i Mezopotamji. Powietrze w. ogóle jest przyjemne i zdrowe, w północnej i zachodniej części wprawdzie chłodne, we wschodniej zaś i południowej łagodne i ciepłe, grunt urodzajny. „Okolic nieżyznych jest mało; niektóre części Armenji dla tego wydają się nieurodzajnemi, że ich nie dotknęła praca człowieka; prawie wszystkie rośliny udają się na gruncie Armenji“ (Akontius Kiuwer, Armenische Geographie. Asien. I 34). Jeszcze w starożytności dzielono Armenję na Wielką i Małą: pierwsza jest właściwą Armenją i leży na wschód od Eufratu, druga na zachód tej rzeki. Krajowcy nazywają Armenję Hajastan, od Haiga, patrjarchy narodu armeńskiego, syna Togormy, prawnuka Jafeta; Syryjczycy i Grecy nazywali kraj ten Armenją, od Arama, szóstego potomka Haigowego (Mos. Choren. Hist. Arm. II 5, 12). W Biblji także nie spotykamy nazwiska Armenji, lecz nie ulega wątpliwości, że pod nazwą „góry Araratu,“ na której osiadła Arka Noego, rozumieć należy znaną górę armeńską, a pod nazwą „kraj Araratu“ (Iz. 37, 38), kraj armeński, Armenję, jakkolwiek być może w ciaśniejszych granicach, niż wyżej podane. Togorma (Genes. 10, 3; I Par. 1, 6) i dom Togormy (Ezech. 27, 14. 38, 6) oznaczają Armenję; w wojsku Magoga bowiem spotykamy obok Gomera Togormę, tradycja zaś podaje, że praojcem ludu armeńskiego był syn Togarmy; sami Armeńczycy nazywają się domem, rodem Torgomy (Whiston, de Mos. Choren. p. 26); scholion Sept. Θοργομά objaśnia nazwiskami Armeńczyków i Iberów, a Syncellos wyraźnie mówi: „Thogorma, z którego Armeńczycy.“ Nazwą więc Araratu i Togormy oznaczano Armenję, lub znaczną jest część. Podług Ezechjela 27, 14. z którym zgadzają się Herodot (1, 149) i Strabon (XI 558, 587), był to kraj obfitujący w konie i muły i zostający w handlowych stosunkach z Tyrem. Pomijamy jego dzieje przedchrześcjańskie, jako nie mające bezpośredniego związku z historją ludu żydowskiego, a co do religijnych pojęć zwrócimy tylko uwagę, że Armenja ulegała wpływowi sąsiednich krajów: Mezopotamji, Syrji, a nawet dalszych Persji i Grecji. Głównemi bóstwami były: Aramazd, odpowiadający greckiemu Jowiszowi, Anahid (=ταναῒζ, ἀναῖτιζ), córka poprzedniego, odpowiadająca Djanie i Wenerze, babiloński i syryjski Bel albo Baal (Mos. Chor. II 27), Wahagn, bożek wyłącznie armeński, podobny do greckiego Herkulesa (Mos. Chor. I 31), nareszcie Apollo, Wulkan i Minerwa. Posągi wszystkich tych bóstw stały w oddzielnych świątyniach i oddawano im cześć tak samo jak u ludów, od których je wzięto. Tu i owdzie spotykamy wzmianki o bóstwach, których cześć jednak nie musiała być powszechną. I tak, kiedy król Abgar kazał przenieść z Nizibis do nowo założonej Edessy posągi bogów, to pomiędzy nimi wymienione są nazwiska: Beel, Nabog, Batnikal i Taratai (Mos. Chor. 2, 27), a kiedy Grzegorz Oświeciciel rozpoczął dzieło nawracania Armeńczyków, modlono
