Strona:PL Nowodworski-Encyklopedia koscielna T.1 435.jpeg

429

Arystotelizm scholastyczny.

niej znajduje, czyli wyrażając to naukowo, rządy Boże rozciągają się tylko do ogółu, nie zaś do szczegółów, a mianowicie też nie do spraw ziemskiego żywota. Dusza, ożywiająca ciało, presupponuje już duszę odżywiającą i czującą; sama w sobie zaś dzieli się na rozum bierny, odbijający w sobie wrażenia zmysłowe, i na rozum czynny, którego rzeczą jest wydobywanie pojęć z obrazów zmysłowych. Rozum ten, żyjący pojęciami, jest wiekuisty i nieśmiertelny jak Bóg, albo raczej jest samém myśleniem Bożém. Nieśmiertelność duszy ginęła tu zupełnie. Rozum czynny przyjmuje w jednostce jednakową świadomość, pamięć, czucie i t. p. od biernego rozumu; a że ten znika wraz z śmiercią, przeto indywidualnej nieśmiertelności być tu nie może, jakkolwiek sam A. wyraźnie jej nie zaprzecza. Pomimo uderzających błędów w kwestjach tak wielkich, dotyczących Boga, początku świata i nieśmiertelności duszy, filozofja jego zdumiewa bystrością i szerokością swoich poglądów. Z wyżyn metafizyki, której jest autorem, obejmuje on względną wartość wszystkich faktów szczegółowych, wszystkich szczegółowych pojęć i układa je w sposób taki, iż w tym układzie teoretycznym odpowiadają one przedziwnemu porządkowi rzeczywistości. Encyklopedyczny, a zarazem djalektyczny i ścisły charakter dzieł Arystotelesa, zrobił zeń, jak mówili uczeni arabscy, nauczyciela umysłu ludzkiego. Naturaliści nawet dziś jeszcze podziwiają jego znajomość natury i pewność metody, jakiej do tego poznania używał. Arystoteles pisał bardzo wiele. Wiele z prac jego zaginęło, jak np. Zbiór ustaw, zawierający rozbiór ustaw 158 państw, a jak chcą inni 250. Z tego dzieła drogą uogólniania powstała jego Polityka, w 8 księgach. Z prac jego doszła nas zaledwie część trzecia, ale za to najważniejsza. Wydanie berlińskie 1831—37 obejmuje 4 t. in 4°, z tłum. łaciń. Używane najwięcej przez scholastyków pisma A., były następne: dzieła logiczne, pod zbiorowym tytułem Organon, obejmowały księgę o kategorjach, zasadniczych pojęciach wszelkiego poznania; pismo de interpretatione, czyli o sądach; Analytica priora i posteriora, t. j. naukę o wnioskowaniu i dowodzeniu; logikę, czyli naukę o djalektyce i o ogólnych pojęciach pomocniczych, i nareszcie de Sophisticis elenchis. Trzy księgi retoryki. Z fizycznych dzieł: Auscultationes physicae (u scholastyków de physico auditu), główne dzieło co do zasad i pojęć przyrodniczych; de coelo, o ruchu ciał niebieskich; de generatione et corruptione i Meteorologica. Częścią przyrodniczej, częścią antropologicznej i psychologicznej treści są dzieła: Historia animalium; de animalium incessu, de communi animalium motione; de anima, de sensu et sensili, de memoria et reminiscentia, de somno et vigilia, de insomniis, de divinatione per somnum, de longitudine et brevitate vitae, de juventute et senectute, de respiratione et de spiritu (et inspiratione et respiratione). Dalej idą jego dzieła metafizyczne, traktujące o zasadzie najwyższej i dla tego nazwane filozofją pierwszą, czyli przedniejszą; z moralnych: Ethica ad Nicomachum i moralia magna, nareszcie Politica i Oeconomica, zawierające ekonomję polityczną, jurysprudencję i finansowość. Poetyka, równie jak inne jego dzieła, nie należą tu do rzeczy. — 2) Dzieje arystotelizmu, w pierwszych wiekach chrześcjańskich, są jakby krótkim zarysem późniejszych jego dziejów w wiekach średnich, z tą tylko różnicą, że scholastyka nierównie więcej sprzyjała djalektyce arystotelesowej niż patrystyka. Szczególniej w pierwszych wiekach posługiwali się tą djalektyką heretycy, skłaniający się ku racjonalizmowi. I tak, zarzucane już artemonitom, że więcej się