Strona:PL Nowodworski-Encyklopedia koscielna T.5 180.jpeg

169

Exegeza.

tyków, a szukając wszędzie i najpierwej znaczenia literalnego, niektórzy nawet doszli do tego, że prawie odrzucali znaczenie duchowe. Tak np. Teodor z Mopsuesty († 429) swoim racjonalistycznym wykładem dał początek nestorjanizmowi i pelagjanizmowi (Muenter, Commentatio de Schola Antioch., Hafniae 1811; Kihn, Die Bedeutung d. Antiochen. Schule auf d. exeget. Gebiete, Weissenhurg 1866; Diestel, Gesch. d. Alt. Test. s. 126 i n. §. 16), a psalmom mesjanicznyra (np. 15, 21) odmawiał duchowego znaczenia, za co go potępił sobór powszechny kpolski II (ob.). Cf. Specht, Der exeget. Standpunkt des Theodor v. Mopsuestia u. Theodoret von Kyros in Auslegung Messianischer Weissagungen, 1871. Szkoła antjocheńska jeszcze tem się różniła od aleksandryjskiej, że gdy ta ostatnia natchnienie (ob.) rozciągała do pojedyńczych wyrazów Biblji, pierwsza odnosiła je tylko do rzeczy wiary i obyczajów, a pod względem prawowierności mocno była skompromitowaną przez takich exegetow, jak wspomniany Teodor z Mopsuesty, Teodoret, Euzebjusz emezeński i inni. Obok tych dwóch szkół, a nawet z ich łona pochodzący exegeci tworzyli trzecią, szkołę pośrednią, do której można zaliczyć większą część exegetów zachodnich, jak o nich niżej powiemy. Na wschodzie zaś do tej szkoły należeli aleksandryjczycy: Djonizy, Pierius, Piotr, Dydym ślepy (w III i IV w.), którzy więcej obstawali za exegezą gramatyczną, niż allegoryczną. Cała szkoła edesska i nizybeńska poszła za św. Efremem (ob.). Św. Chryzostom zostawił w pismach swoich wzór exegezy pośredniej. Objaśnia on pojedyńcze zdania i wyrazy nie abstrakcyjnie, lecz o ile są w związku z tokiem opowiadania (contextus orationis) i z treścią całego Pisma św.; wykazawszy zaś znaczenie literalne, przechodzi do moralnego i ascetycznego; natchnienie rozciąga do treści, nie do słów; allegorji nie odrzuca, ale też z aleksandryjczykami nie szuka jej wszędzie; gani (homil. 13 in Gen. 2, 8) Orygenesa, że np. raj ziemski każe uważać za figurę raju niebieskiego i t. p. — § 6. Na zachodzie pierwszy kommentarze pisał św. Hilary. Przed nim istniejący pisarze wykładali wprawdzie Pismo św., ale tylko o tyle, o ile wymagała tego potrzeba traktowanej przez nich materji. Tertuljan jest zwolennikiem exegezy literalnej; św. Cyprjan, jego uczeń, już skłania się ku allegorycznej. Św. Hilary, w pismach exegetycznych bada więcej sens allegoryczny, lecz w polemice (np. De Trinit.) wykłada literalnie. Św. Ambroży idzie za przykładem szkoły aleksandryjskiej (allegoryzm). Św. Augustyn pierwszy podjął myśl ujęcia nauki Pisma św. w pewne reguły (De doctr. christ.): więcej on wprawdzie szuka sensu allegorycznego, dogmatycznego i moralnego, lecz i literalnego nie zaniedbuje (Nicol. Clausen, Aurelius Augustinus Hipponen. S. Scripturae interpres, Havniae 1827). Św. Hieronim swoje stanowisko exegetyczne tak określa: „spirituale aedificium super historiae fundamentum exstruere, spiritalis intelligentiae culmina persequi” (Praefat. l. 6 Comment, in Isaj.); „quasi inter saxa et scopulos, sic inter historiam et allegoriam orationis cursum flectere“ (Comment, in Nah. c. 2). I on więc idzie drogą pośrednią, exegezę literalną łącząc z allegoryczną. Marius Victorinus, Ambrosiaster (ob.), Kassjodor trzymają się zasad Augustyna i Hieronima; w Grzegorzu W. przeważa allegoryzm. Pod koniec tego okresu, a nawet już od V wieku pojawiają się tak zwane Kateny, które stanowią przejście do exegezy scholastycznej. — § 7. Tu należy wspomnieć o zarzutach czynionych exegezie patrystycznej. O Ry-