gdy się znajdował na poświęceniu kaplicy w opactwie Foigny, napastowany przez mnóstwo much, wyrzekł: Excommunico eas, i muchy znikły. 2-o, Znajdują się dwa wyroki exkomunikacyjne przeciw owadom szkodliwym, niszczącym pola: jeden wydany przez konsystorz biskupi w Langres z r. 1554, drugi wyrok konsystorza z Troyes, z r. 1506 (czy też 1516). Lecz co do ś. Bernarda, exkomunika jego widocznie była tylko faktem cudownym, który z właściwą exkomuniką nie ma związku. W wyrokach zaś wspomnianych konsystorzy wyrażenia: anathematisamus et eisdem maledicimus; maledico et anathematisationis senlentiam pronuntio, były użyte nie w znaczeniu exkomuniki, lecz tylko jako exorcyzm przeciwko wpływom złego ducha, posługującego się przedmiotami i stosunkami naturalnemi na naszą szkodę. Ob. M. J. Demoyer, Recherches sur la coutume d’exorciser et d’excommunier les insectes et autres animaux nuisibles à l’agricultures, Paris 1853, 8-o s. 19 (przedruk z Bulletin du comité historique des monum. ecrits de l'hist. de France, t. IV s. 36. Do lepszych dzieł prawnych o exk. traktujących należą: Marii Alterii, De censuris eccl., Romae 1618, 2 v. f.; F. Feliciani, Enchiridion de censuris etc., Ingolstad. 1583; Alph. de Leone, De censuris excomra. etc., Neapoli 1644; Franc. Suarez, De censuris. N.
Exorcysta nazywa się kleryk, odmawiający exorcyzmy (ob.) nad energumenami (ob.). W trzech pierwszych wiekach Kościoła nie było oddzielnego urzędu exorcysty, ponieważ wiara i miłość, ożywiająca wszystkich chrześcjan, wystarczała na zaklęcie złych duchów (Origen., Contra Cels. lib. VII; Terluljan, Apol. XXIII). Zdaje się także, że wierni używali tej władzy na rzecz nawet pogan. Przywodzimy ciekawe w tym względzie miejsce z Tertuljana (l. c.): „Bez chrześcjan, mówi on, któżby dusze i ciała wasze wyzwalał od tych wrogów ukrytych, którzy pustoszą wszystko? Mówię o szatanach, którzy was opętywają i których my z was wypędzamy bez zapłaty, bez nagrody żadnej. Jeżelibyśmy chcieli pomsty nad wami, dosyćby było zostawić swobodne panowanie nad wami duchów nieczystych; tymczasem wy, zapominając o dobrodziejstwie takiej protekcji, traktujecie jako nieprzyjaciół ludzi, którzy nietylko nie czynią wam nic złego, ale którzy są wam nieodzowni i którzy nie waszymi są nieprzyjaciółmi, ale błędu?“ Że pobożni wierni exorcyzmowali, widzimy jeszcze i z żywota św. Eufrazji (Vit. PP. c. 29 p. 359 ap. Rosweid.), gdzie czytamy, że ta święta exorcyzmując pewnego energumena, zagroziła szatanowi słowami: Nam si sumo baculum abbatissae, flagellabo te. Caeterum resistento daemone et exire nolente, sumens Euphraxia abbatissae baculum, dixit ci: Exi.“ Pastorał ksieni był znakiem powagi i w tem znaczeniu użyty tu był na wypędzenie szatana. Święta ta żyła w Tebajdzie za czasów Teodoryka; nie była ksienią, lecz w ręku jej pastorał ksieni miał znaczenie władzy. Gdy pierwotna żarliwość wiary ostygła zwolna, powstał w Kościele oddzielny urząd exorcysty. Ś. Piotr, towarzysz męczeństwa św. Marcellina, kapłana, za prześladowania Djoklecjana 302 r., jest może najstarszym exorcystą, o jakim historja wzmiankuje (Laderchi, Basilic, ss. Marceli, et Petr. p. 5). Św. Feliks z Noli, spełniający czas jakiś lektorat, posunięty był następnie na exorcystę (Paulin., Natal. IV 3. Fel.). Św. Marcin wyświęcony był na exorcystę przez św. Hilarego. Exorcyzat jest trzeciem w rzędzie czterech mniejszych święceń (ob.). W święceniu tem biskup podaje poświęcanemu księgę, w której
