Strona:PL Nowodworski-Encyklopedia koscielna T.5 420.jpeg

409

Filozofja.

ile raczej przedmioty stosować się muszą do naszego poznania, starał się to zdanie ugruntować, i w rzeczy samej ugruntował je, jak mógł najlepiej, przypuszczeniem, że duch ludzki jest podstawą i istotą świata, że tak nazwany u niego „bóg“ nie jest czém inném, jak tylko poruszającą i kształtującą zasadą świata, i że w duchu ludzkim dochodzi on do najdoskonalszej swojej postaci. Filozofa tedy jest tu umiejętnością, mającą za zadanie poznanie tego „boga,“ czyli raczej boga-człowieka rozwijającego się w świecie, a mianowicie poznanie w szczególności w rozmaitych jego kształtach, przez jakie przechodzi. System więc filozofji zamienia się tu na system momentów poznania, ściśle odpowiadających momentom owego rozbijania się Bożego. U Fichtego wszakże, równie jak u Schellinga, system jeszcze w dosyć chaotycznej występuje postaci. Jasno podaje go dopiero Hegel († 1831): filozofja obejmuje u niego logikę, filozofję natury i filozofję ducha; logikę, jako poznanie „boga“ w sobie, t. j. myśli, jako takiej, która dopiero jest myślą i niczem więcej; filozofję natury, jako poznanie „boga“ wyszłego po za siebie, t.j. myśli, która stała się naturą, czyli światem, myśli uzewnętrznionej; filozofję ducha, jako poznanie „boga,“ który powrócił już do siebie, t. j. myśli uzewnętrznionej, która poznała, że jest samą, co i myśl sama w sobie, t. j. myśli ducha ludzkiego, ponieważ w nim uznawać mamy „boga,“ który do siebie powrócił. Nawet nie holujący panteizmowi Hegla późniejsi filozofowie dosyć powszechnie trzymali się jego podziału; niektórzy wszakże próbowali, z nowym oryginalnym wystąpić podziałem, jak J. F. Herbart, G. E. Schulze i inni. W szkolnej filozofji trzymano się zazwyczaj podziału Wolfa, który, jak widzieliśmy, opierał się na starym arystotelesowym podziale. Istotnej różnicy pod tym względem nie znajdujemy i u katolickich myślicieli. Kajetan Sanseverino (Phil. Christiana cum antiqua et nova comparata, Neap. 1862, I 158) dzieli filozofję na dwie części: podmiotową i przedmiotową. Podmiotowa bada prawa, któremi myśl ludzka kieruje swoje czynności, władze, jakiemi je ona objawia, ogólne pojęcia rzeczy i znaczenie, jakie one mają do wyrażenia przedmiotowego rzeczy istnienia. Przedmiotowa zaś bada najwyższe przedmioty, jakiemi są: Bóg, świat i człowiek. Ztąd część podmiotowa filozofji obejmuje logikę, wykładającą różne czynności, jakich używa myśl ludzka w poznawaniu prawdy, prawa, podług jakich te czynności spełnia, i porządek, jakiego w tym celu używać winna; 2) Dynamilogję, traktującą o władzach duszy; 3) ideologję. traktującą o ideach; 4) kryterjologję, t. j. naukę o kryterjach. Przedmiotowa część filozofji obejmuje: teologję, kosmologję, antropologję i etykę. Trafniejszy jest podział Alberta Stöckla (Lehrb. der Philosophie, Mainz 1872), który ze względu, że filozofja jest umiejętnością o ostatecznych i najwyższych przyczynach wszelkiego bytu, za podstawę podziału bierze ten byt w trojakiej jego postaci, a mianowicie: a) w myśli (byt idealny), b) w rzeczywistości przedmiotowej (byt realny) i c) w obowiązku woli (byt moralny, o ile ma go w rzeczywistości nasza wola). Ztąd filozofja dzieli się na: 1) logikę i noetykę (naukę o poznaniu), mające za przedmiot byt idealny; 2) metafizykę, mającą za przedmiot byt realny (a zatém dzielącą się na A) metafizykę ogólną, czyli ontologję, t. j. naukę o bycie, jego kategorjach i przyczynach, i na B) metafizykę specjalną, czyli a) metafizyczną kosmologję, t. j. filozofję natury, b) metafizyczną psychologję i c) teologję naturalną); 3) etykę, filozofję so-