Strona:PL Nowodworski-Encyklopedia koscielna T.6 243.jpeg

234 Gnoza. wyższego świata i t. p., mogły posłużyć propagandzie gnostyckiej do zjednania niejednego nieoględnego chrześcjanina dla tych doktryn heretyckich. Gnostycyzm, co do źródeł swoich pogańskich, starszy od chrystjanizmu: wystąpił prawie jednocześnie z pojawieniem się chrystjanizmu, jako jego potężny przeciwnik, kwitnął szczególniej w II wieku, osobliwie w Syrji i w Egipcie, ale już w III w. pochylił się bardzo ku upadkowi, a mianowicie gdy wystąpił manicheizm, pociągający ku sobie umysły powabem nowości. Odtąd gnostycko-manichejski cykl błędów utrzymywał się aż do nowszych czasów, w rozmaitych swoich postaciach i pod rozmaitemi nazwami: pryscyljanistów (ob.), paulicjanów (ob,), bogomiłów (ob. Bazyli, herszt), albigensów (ob.) etc. Od czasów też apostolskich, szczególniej w II i w III w. miał gnostycyzm wielu znakomitych przeciwników, których pisma, w części dotąd zachowane, są bogatóm źródłćm poznania błędów gnostyckich, w przeciwieństwie do starej prawdy katolickiej. Przeciwnikami tymi byli: i. Jan Apostoł, który swoją Ewangelję napisał także w części ze względem na błędy gnostycyzmu (Iren. 1. III c. 11 n. 1; Hieron., De Yiris illustr. c. 9); i. Ignacy antjocheński w różnych miejscach swoich listów; ś. Ireneusz w swojóm dziele Contra haereses; IOemens aleksandryjski w Stromatach; Tertuljan w wielu swoich pismach, jak np. Adversus Valentinianos, Contra Marcionem, Contra Hermogenem, Scorpiacum contra Gn08tic0s i t. d.; Orygenes w różnych miejscach dzieł swoich. Do dalszych źródeł dla badania gnostycyzmu służą jeszcze szczególniej: Dialogus de recta fide contra Marcionitas (błędnie przypisywany Orygenesowi i pomiędzy jego dziełami wydawany); ś. Epifanjusza Adv. haereses; Teodoreta Haereticarnm fabularum compendium. Cf. Massuet, Dissert. 1 in libros Irenaei, w jego weneckióm wydaniu tego ojca Kościoła; A. Neander, Ge-netische Entwicklnng der vornehmsten gnostischen Systeme, Berlin 1818; Matter, Hist. critique du Gnosticisme, Paris, 2 wyd. 1843 (oba te ostatnie dzieła racjonalistowskie); Hilgers, Kritische Darstellung der Haere-sien, Bonn 1 837 1 t. 1 cz.; Hóhler, Yersuch Uber den Ursprung des Gnosticismus, Tttb. 1831; Baur, Die christliche Gnosis, Ttib. 1 885 (ra-cjonalist.); Erdmann, De notionibus ethicis Guosticor., Beri. 1847.—Gno-Stycy. Do najdawniejszych gnostyków zaliczają się: Szymon Magns, Menander, obadwaj z Samarji, Cerynt i w Objawieniu ś. Jana (2, 14—15) wspomnieni nikolaici. Późniejsi gnostycy dają się podzielić w ogóle na aleksandryjskich i syryjskich. Do aleksandryjskich należą: Ba-zylides, Walentyn, autor najkunsztowniejszego systematu gnostyckie-. go. Ze szkoły tego ostatniego wyszło wielu naczelników sekt nowych, mniejszego znaczenia, jak: Herakleon, odznaczający się większą trzeźwością naukową; Ptolomeusz, którego partję szczególniej zwalczał ś. Ireneusz; Marek, w wykładzie swojej nauki rozpływający się w obrazach poetycznych i symbolicznych; Colorbasus; Secundus, który w Bogu znajdował źródło złego i rozwój życia Bożego opierał na antytezie złego i dobrego; Bardezanes, słynny ze swej nczoności i talentu poetyckiego; syn jego Harmonius; wreszcie dwaj księża rzymscy: Florinus i Bla-atus. Afrykanin Ilermogenes miał tylko gnostyckie pojęcie o począt-ko świata i zła, zresztą zwalczał gnostycyzm. Do syryjskich należą: Sa-turnin, Tacjan, Se?erns, Juljusz Kassjan, najznakomitszy nau-. czy ciel docetyzmu; Cerdo, Marcjon (prawdziwy protestant, jak go nazywa Neander, Kirchengesch. 1, 782). Z pomiędzy zwolenników Marcjo-