Strona:PL Nowodworski-Encyklopedia koscielna T.6 360.jpeg

Gran. 351 chomskie, archiep. Strigonientis) założone zostało przez ś. Stefana, pierwszego króla węgierskiego, który, jak podaje jego bjograf Iłartwik, rozdzielił wszystkie ziemie Węgier na dziesięć biskupstw, a na metropoiję i mistrzynię (magistra) ich wszystkich przeznaczył kościół ostrychomski. Astricus, pierwszy opat benedyktynów na górze ś. Marcina (sacer mona Pannoniae), przyniósł wraz z koroną dla świętego założyciela zatwierdzenie rzeczonej metropolji przez Papieża Sylwestra II r. 1000. Archidiecezja G. rozciągała się w początkach na komitaty: Ostrychom, Posony (Presburg), Komorno, Bars, Turocz, Arwa, Liptawa, Hont, Sohl, Spiż (Zips), Torna i większą część Nitry i Neogradu. Z czasem przyłączone do niej zostały mnogie probostwa, opactwa i przeszło do stu parafji z różnych djecezji Węgier i Siedmiogrodu. Parafje te w XV w. zostawały pod zarządem biskupów mołdawskich, a później proboszczów szybińskich (Hermanstadt), jako wikarjuszów arcybiskupa G'u, aż do r. 1771. Następnie, po wcieleniu napowrót tych wszystkich kościołów do ich właściwych djecezji i po odłączeniu djecezji: Neusohl, Rozno-Banya (Rosenau) i spizkiej (Zips), archidjecezja ostrychomska zmniejszyła się znacznie i obecnie rozciąga się na komitaty: Ostrychomski, Posoński, Hontski i większe i mniejsze części Nitrańskiego, Komomskiego, Neogradzkiego, Barskiego, Raab-skiego i Peszteóskiego z miastami Budą (Ofen) i Pesztem. Na stolicę arcybiskupią przeznaczył ś. Stefan Oran, jedna z najbogatszych i najpiękniejszych miast w Węgrzech, leżące blisko granic państwa, na prawym brzegu Dunaju, przeciw ujścia do niego Granu. Od tych dwóch rzek wyprowadzają i nazwisko tego miasta lstrogranum v. Strigonium. Tamże ś. Stefan, gdzie mieszkał książę Geyza, jego ojciec, gdzie on sam się nro-dził (9 7 9), gdzie ś. Wojciech, arcybp pragski, ochrzcił go (994) i gdzie on (1000) był koronowanym, obrał i swoją królewską siedzibę. Tamże na stromćm, skalistem wzgórzu, noszącćm ślady rzymskiej warowni, zbudował on na cześć ś. Wojciecha kościół metropolitalny. I sam święty założyciel i po nim jego następcy, królowie węgierscy, obdarzali hojnie stolicę arcybiskupią dobrami, dziesięcinami, częścią dochodów od krajowych kopalni złota i srebra i mnogiemi innemi przywilejami. Stolica Apost. z swojej strony nadała jej bardzo wielkie znaczenie. Prawa metropolitalne arcybiskupa G'u rozciągały się w XI w. na cale królestwo; w XII w. uszczuplone one zostały znacznie, przez podniesienie biskupstwa Kołoczy na arcybiskupstwo; r. 1 7 76 poddane mu zostały wszystkie djecezje gre-cko-katolickie, a r. 1804, przez założenie nowej prowincji kościelnej Erlau, archidjecezja Granu zamkniętą została wswoich teraźniejszych granicach. Oprócz tego, arcybiskup G'u był prymatem Węgier (pierwszym w tej godności był Jan III, 1 38 7 —1419) i stałym legatem Stolicy Apost. (legatus natus Sedis Apost. Arcyb. kardynał Dymitr, 1S79 —1386, występuje jako Apost. Sedis per Hungariam et Poloniom legatus). Do pólo-wy XV w. te godności były osobiste, a zostały dziedzicznemi przez nadanie Papieża Mikołaja V arcybiskupowi kardynałowi Djonizemu de Zeech (1440 — 1464) i jego następcom. Z świeckich godności arcybiskupów ostrychomskich, pierwszy był urząd najwyższego tajnego kanclerza (summi et secretarii cancellarii), sprawowany przez nich rzeczywiście przez kilka wieków, ale który z czasem zostawszy dziedzicznym, był więcej tytułem honorowym. Dominik I był wice kanclerzem króla Stefana; Dominik II ;(10S7 —1047) nosi już tytuł kanclerza. Tytuł ktiwcy otrzymał Grze-