Strona:PL Ogólna charakterystyka powstania w 1863 (Giller) 027.jpg

Moskale, traktując nas jako będących po za prawem i z opiek ludzkości wyjętych, nie szanowali ambulansów i rannych powstańców dobijali lub więzili, aby ich potem wysłać do syberyjskiej kopalni. Rannych więc trzeba było ukrywać. Polki cudów dokazywały w przechowywaniu rannych obrońców Ojczyzny i były dzielną pomocą dla służby zdrowia, zorganizowanej zupełnie inaczej jak w regularnych armiach. Lazarety trzeba było chować po piwnicach i miejscach dla wroga niedostępnych. Często się zdarzało, że kobiety nasze uciekały z rannymi od wsi do wsi przed Moskalami. Utworzyły one organizacyą odrębną dla pielęgnowania rannych i niesienia pomocy wdowom i sierotom, pozostałym po poległych i wygnanych.
 Trudy, braki i cierpienia w przeważnej większości znosili powstańcy bez skarg i żalu. Ginęli jak bohaterowie lub jako męczennicy z największą godnością. Ażeby tak umierać, potrzeba było mieć wielkiego ducha, wielką wiarę i wielką miłość Ojczyzny, zdolną do największych poświęceń. Nie znam ludzi, którzyby zasługiwali na większy podziw, na większy szacunek i na zaszczytniejszą w dziejach kartę, jak bojownicy i męczennicy powstania styczniowego.
 Ażeby przedstawić wielkość ofiary, jaką złożyli dla sprawy oswobodzenia, należy przypomnieć owe dzikie roznamiętnienie, jakie się wyrobiło w Moskalach do tracenia patryotów. Za wyrokami swoich doraźnych sądów powiesili i rozstrzelali 1.500 najcnotliwszych Polaków, oprócz wielkiej liczby straconych bez wyroków. Jeżeli dodamy 35.000 powstańców poległych w 1.200 bitwach i potyczkach i 125.000 mężczyzn, niewiast i dzieci, wygnanych na Sybir lub do wewnętrznych guberni cesarstwa, poweżmiemy mniej więcej dokładne wyobrażenie o stracie w ludziach, jakie naród polski poniósł w tej długiej wojnie z najpotężniejszem militarnem państwem, wspieranem przez dwa sąsiednie mocarstwa.
 Naród polski okazał w powstaniu styczniowem większą siłę oporu, niż Austrya w wojnie z Prusami w 1866 r. i Francya w wojnie z Niemcami w 1870/1 r. Mało bowiem co większe siły od tych, jakie były użyte przeciwko powsta-