Strona:PL Pisma Henryka Sienkiewicza t.35.djvu/094

Ta strona została uwierzytelniona.

posługiwał się nią, tak jak inni kłamstwem, dla zmylenia przeciwników.
Gmach, który wzniósł, był misterny, a jednocześnie wzniesiony jakby z cyklopowych głazów. W każdym jego czynie znać było rękę nieporównanie zręczną i zarazem ogromną. Czciciel siły — wytworzył siłę. Dzieła dokonał. Wykuł jedność niemiecką młotem, którym nie wahał się uderzać w razie potrzeby i w niemieckie głowy. Imię jego połączyło się z przełomową dla Niemiec epoką. Nic więc dziwnego, że dla Niemców jest i pozostanie czemś w rodzaju Thora z Walhalli, wcieleniem niemieckiej sławy, posągiem siły.
Lecz i z tego samego źródła, z którego płynęły jego przymioty, wypłynęły i braki. Praktyczny polityk zabił w nim wielkiego człowieka. Ten czciciel i twórca siły był zarazem poniekąd jej filistrem. Im wierniej powodzenie szło w jego ślady, im praktyczne dzieło stawało się większem, tem Bismark mniej był zdolny zrozumieć, że siła powinna mieć duszę, i to duszę wysoką i moralną. Nie pomyślał, że w razie przeciwnym stworzona przezeń potęga stanie się tylko zaporą cywilizacyi i rozwoju samych Niemiec, czyli rodzajem skały, leżącej w wszechmorzu życia i tamującej prądy tegoż życia. Otóż, stać się zawadą jest to skazać się prędzej czy później na usunięcie. Państwo ma prawo dążyć do potęgi, ale musi poczuwać się do obowiązków wszechludzkich. Tymczasem, tam