Strona:PL Próchnik Adam - Bolesław Limanowski.pdf/10

stał on przeniesiony do Archangielska, gdzie pobyt był znośniejszy. Oderwany od czynnej działalności politycznej, Limanowski zużytkowuje czas do pracy nad sobą. W miarę możliwości istniejących na wygnaniu, oddaje się pilnie lekturze. Lektura ta rozbudza jego myśl. Myśl ta zaczyna żywo pracować. W rozmyślaniach tych zaczyna ostatecznie kształtować się jego oblicze ideowe, zaczyna dojrzewać jego ideologja.
 Limanowski w rezultacie owego procesu myślowego dochodzi do Socjalizmu. Różne są drogi prowadzące do Socjalizmu. U jednych decydującym momentem są warunki własnego bytu ekonomicznego, położenie klasy społecznej, do której należą. U innych odgrywają główną rolę czynniki polityczne, chęć osiągnięcia na drodze Socjalizmu pewnych zdobyczy politycznych, np. wywalczenie niepodległości. U innych znowu ewolucję ku Socjalizmowi wywołują czynniki natury uczuciowej i emocjonalnej. Trudno zaliczyć Limanowskiego ściśle do którejkolwiek z tych grup. Dochodzi on do Socjalizmu na drodze refleksyjnej, na drodze stopniowych, usilnych rozważań. Punktem wyjścia było żywe odczucie konieczności reform społecznych, żywione oddawna. Praca i rozmyślania socjologiczne, którym wiele czasu poświęcił na zesłaniu, posunęły go dalej w tym kierunku. Zastanawiając się nad zagadnieniem rodziny, doszedł do przekonania o słuszności równouprawnienia kobiet i do wątpliwości co do słuszności prawa dziedziczenia. Rozważanie zaś zagadnienia gminy doprowadziło Limanowskiego do uznania słuszności zasady własności gminnej. Był to już wstęp do Socjalizmu, było to dojście do wiary w konieczność radykalnych reform społecznych, do socjalizmu agrarnego.
 Dalszym czynnikiem, który wpłynął na ewolucję ideową Limanowskiego, było zapoznanie się na zesłaniu z warstwą społeczną, dotąd mu bliżej nieznaną, z polską klasą robotniczą. Po upadku powstania znalazły się na zesłaniu wielkie gromady powstańców-rzemieślników i robotników. Limanowski zbliża się do nich, poznaje się z ich potrzebami i dążeniami społecznemi i dochodzi do wniosku, że zagadnienie reformy społecznej w Polsce nie ogranicza się do sprawy chłopskiej. Zaczyna się więc poszukiwanie nowych dróg. Na tak przygotowany grunt zaczynają oddziaływać dwa czynniki, zawarcie bliższej znajomości z zesłańcami Rosjanami i Ukraińcami o socjalistycznych przekonaniach i lektura dzieł, dających mu znajomość socjalizmu. Czytanie „Nędzników“ Wiktora Hugo rozwinęło w nim uczucia krytyczne w stosunku do panującego ustroju społecznego. Przestudjowanie w eko-