Cyceron był przez całe życie człowiekiem niestrudzonej pracy, świadomej i twórczej pracy nad sobą i pracy dla państwa w pojęciu wspólnego, najwyższego dobra wszystkich uczciwych obywateli rzeczypospolitej rzymskiej. Wychowany na wielkich wzorach ojczystej przeszłości[1] i wszechstronnie wykształcony, wchłonął w siebie całą wiedzę humanistyczną, kojarząc harmonijnie w duszy kulturę grecką z czynną etyką republikańską zdobywców ówczesnego świata. Cyceron był nadto człowiekiem czynu pokojowego i zło wewnętrzne uważał zawsze za największe niebezpieczeństwo dla całości państwa, któremu poświęcił swe zdolności i uczucia. Nie była to krótkowzroczność polityczna lecz głębokie przekonanie syna wielkich rewolucji, wierzącego święcie w zjednoczenie narodowe pod patronatem senatu. Olbrzymia praca dla społeczeństwa i gorąca miłość ojczyzny Scypionów musiały też już niejako predystynować Cycerona do odegrania świadomej roli nauczyciela i wychowawcy Rzymian. I te powinność spełnił jedyny „ojciec ojczyzny“ rzeczypospolitej rzymskiej z takim samym zapałem i poczuciem odpowiedzialności wobec przyszłych pokoleń, z jakim dokonał stłumienia spisku Katyliny.
Cyceron miał swój ideał wychowawczy[2], który starał się ucieleśnić w granicach możliwości w własnej osobie i dać młodemu pokoleniu z samego siebie wzór godny naśladowania. I jeśli z jednej strony największy mistrz formy nie jest na ogół odosobniony w swych dążnościach pedagogicznych, albo-
- ↑ Por. też: Fr. Dornseiff, Literarische Verwendung des Beispiels. Bibl. Warburgvorträge 1924-5, Lipsk 1927, str. 206 nn.; Fr. Solmsen, Die Theorie der Staatsformen in Ciceros de re publica I, Philol. 1933, str. 330 n. (o exempla domestica); F. Fürst, Die Bedeutung der auctoritas im privaten und öffentlichen Leben der römischen Republik. Diss. Marburg 1934, str. 74 n. (o autorytecie historii); R. Gnauk, Die Bedeutung des Marius und Cato maior für Cicero. Diss. Lipsk 1936, str. 5 nn.
- ↑ Por. Fr. Bizon, Wychowawczy ideał Cycerona (Sprawozd. gimn.), Nowy Sącz 1893, str. 11 n.: G. B. Gerini, Die pädagogischen Ideen Ciceros, Torino Paravia 1914, str, 10 nn.
