„Treścią naszej istoty są uczucia i dążności obywatelskie“, pisze Stanisław Szczepanowski (Piast): „...Drogą do myśli wyższych dla nas, Polaków, jest tylko duch obywatelski, i dlatego w każdym wypadku, w którym szkolnictwo się u nas podniosło, postęp wychodził z tego naszego narodowego źródła natchnienia i potęgi... Polska narodowa pedagogja, która czerpie z potrzeb żywego społeczeństwa, która kierunek obywatelski uważa za najważniejszy, ta polska pedagogja wytwarza nietylko ludzi posiadających pewną dozę wiedzy, ale polega na wyrobieniu charakterów i przyucza do spełnienia obowiązków obywatelskich“[1].
Jak należy pojmować wychowanie państwowe (obywatelskie), poucza najlepiej nasz nieprześcigniony pedagog, który wyprzedził pod tym względem uczonych Zachodu[2], Stanisław Konarski, godny następca Andrzeja Frycza Modrzewskiego[3], w rozprawie De viro honesto et bono cive ab ineunte aetate formando oratio, z której najważniejsze ustępy powinny być dla nas credo wychowawczem (s. 20): „Patriae itaque cari-
- ↑ O polskich tradycjach w wychowaniu, s. 98 : Liceum Krzemienieckie. Odczyt wygł. we Lwowie dn. 30. marca 1891; s. 53: Braki szkół średnich. Przemówienie w ciągu dyskusji sejmowej. O szkołach średnich z dn. 12 i 13 listop. 1890 r.; s. 66: Autonomiczna Rada Szkolna i zadania matek. Z mowy kandydackiej, wypow. we Lwowie dn. 18 lutego 1891.
- ↑ Por. Stanisław Kot, Reforma szkolna Stanisława Konarskiego, Kraków 1923, s. 18: „Wychowanie dobrego obywatela było często roztrząsane w pedagogice Zachodu, jednakże Konarski wydobył z siebie w tej mierze więcej, aniżeli zawdzięczał obcym wzorom...; s. 20: Takich przepisów nie znało dotąd żadne ustawodawstwo szkolne...“
- ↑ Por. Stanisław Kot, Andrzej Frycz z Modrzewa O wychowaniu i szkole na tle ówczesnej literatury pedagogicznej, dodatek do 26 tomu Muzeum, Lwów 1910.
tradycje państwowe są raczej natury intelektualnej, niż emocjonalnej... Owego wspólnego języka i owego wspólnego credo państwowego trzeba uczyć. Trzeba go uczyć i w szkole powszechnej i w gimnazjum i w akademji“. Dokładnie i wyraziście przedstawił to wizytator Juljusz Balicki, Wychowanie państwowe w dzisiejszej szkole średniej (na Zjeździe Dyrektorów Kuratorjum OSL, por. Dziennik Lwowski z dn. 17 II 1930, spraw. Buzatha 6. dnia Zjazdu): „Wychowanie państwowe jest rzeczą starą, znaną w historji.. . Wobec obojętności społeczeństwa na ideały państwowo-twórcze, szkoła musi wprząc się w służbę tej jednej idei, rezygnując nawet z innych ideałów... Ze wszystkich przedmiotów musi szkoła wydobyć treść, zmierzającą do wyrobienia poglądu u młodzieży na żywy interes i ideał Państwa“. Por. też artykuł G. J., Wychowanie obywatelskie w nauce historji i literatury (Dziennik Lwowski z dn 3 II 1930).
