nauki młódź nie tylko ewangielicka, ale i katolicka; sławni uczeni nadawali blasku gimnazyum i miastu i licznych jednali sobie zwolenników pomiędzy szlachtą polską.
Tu składała w owym czasie wiersze łacińskie Anna Memorata, córka pastora czeskiego, podpisując się „Anna Memorata, virgo Polona;“ tu pracował Jan Amos Komeniusz nad reformą szkół i nauk, pisząc „Janua linguarum reserata” i „Vestibulum,“ dzieła, które imię jego po całéj rozniosły Europie, a które przełożył na język polski Andrzéj Węgierski, rektor gimnazyum leszczyńskiego od r. 1620 — 1633, autor nader ważnego dzieła „Systema ecclesiarum Slavonicarum” i innych pism pomniejszych; Jan Rybiński zaś, syn Macieja, tłomacza psalmów Dawidowych na rytmy polskie, pierwszy rektor tutejszego gimnazyum i senior jednoty, zadziwiał współczesnych głęboką uczonością i biegłością w rożnych językach. W tymże czasie przebywali w Lesznie Jan Dekan, Polak, sławny matematyk i budowniczy, tłomacz na język polski Archelii Uffana; Jan Jonston, dr. med., rajca miejski, znakomity naturalista i autor historyi powszechnej dla szkół. Sebastian Macer, poeta łaciński, Jan Hermann z Kochen na Szlązku, pisarz duchowny i uwieńczony 1608 r. poeta łaciński, którego pieśni śpiewane są dotychczas po kościołach luterskich, († w Lesznie 1647 r.) i wielu innych niepospolitych mężów.
Stad rozpraszali się po całéj Polsce i okolicznych krajach ministrowie czescy, stąd wychodziła silna opozycya przeciwko knowaniom Jezuitów, tu odbywały się synody, na których radzono o bezpieczeństwie wyznania dyssydenckiego, wysyłano posłów na zjazdy i sejmy, obierano duchownych i seniorów.
Leszno przyćmiewało inne miasta wielkopolskie.
Ale właśnie ta sława heretyckiego Leszna wzniecała czujność i niechęć katolików, tak że w r. 1628 i 1629 starano się nakłonić Zygmunta IIIgo, aby zapobiegł zbieganiu się dotąd nieprzyjaciół cesarza i katolicyzmu. Dla odwrócenia więc prześladowania i porozumienia się co do środków obrony, odbył się 1632 r. synod w Lesznie pod prezydencyą Komeniusza.
Persekucij Waldenskjch roku 1635 stało Tłaceno w Lessenie 1655.
16) Samuel ze Skrzypny Twardowski: Władysław IV r.?
17) Jan Dekan: Archelia r.?..
18) Komeniusz: Testament der sterbenden Mutter der Brudermuität. 1650
