Strona:PL Tadeusz Boy-Żeleński-Pieśń o Rolandzie 011.jpg

 Pierwsze poematy epiczne o Rolandzie mogły urodzić się pod koniec wieku X, albo z początkiem wieku XI; ale te się nie zachowały. Najstarszy, jaki jest znany, powstał zapewne w okresie czasu po podboju Anglji przez Normanów (1066), a przed pierwszą wojną krzyżową (1096). Jestto t. zw. rękopis oksfordzki, ponieważ znajduje się w Oxfordzie w Anglji.
 Rękopis ten jest kopją, sporządzoną w jakieś sto lat po powstaniu poematu, a zarazem w sto lat po podboju Anglji, około r. 1170. Rzecz spisana jest w czystym języku francuskim, ale takim, jakim mówiono podówczas w Anglji. Poemat liczy w tej wersji około 4000 wierszy; podpisany jest Turoldus. Czy to jest imię autora, czy kopisty — niewiadomo. Kim był poeta, Paryżaninem, Frankiem czy Normanem — w jakim języku, w jakim dialekcie spisał swój poemat — też niewiadomo, bo rękopis oksfordzki może być już przekładem z inego dialektu. Za normandzkiem pochodzeniem autora świadczyłaby rola, jaką gra w poemacie miejscowość Mont-Saint-Michel, oraz fakt zstąpienia św. Michała w momencie gdy Roland umiera.
 Rękopis ten wydał pierwszy raz Francisque Michel w r. 1837, i trafił na dobry moment: na dobę Romantyzmu i jego entuzjazmu dla średniowiecza. Pieśń o Rolandzie obudziła zachwyt. Od tego czasu, wydano tekst Pieśni o Rolandzie wiele razy, kombinując jednak przeważnie rękopis oksfordzki z innemi późniejszemi wersjami, konfrontując go zwłaszcza z drugim z kolei najstarszym rękopisem, t. zw. weneckim.
 Rękopis wenecki, jest to również kopja, znaleziona w Wenecji, sporządzona gdzieś w latach 1230—40, najwyraźniej przez Włocha, niezbyt poprawnie władającego francuzczyzną. Wersja tego rękopisu jest w części identyczna z rękopisem oksfordzkim, w części już upstrzona późniejszemi dodatkami. Z biegiem lat bowiem, każdy prawie truwer przekształcał, modernizował poemat, tak co do formy, jak co do treści. W miarę jak się rozwijała sztuka czytania, asonans ustępował staranniejszemu rymowi; mnożyły