Strona:PL Tadeusz Boy-Żeleński-Pieśń o Rolandzie 012.jpg

się epizody, charaktery przeobrażały się; pewna dworność i miękkość jawiła się w miejsce pierwotnej surowości. Takich późniejszych wersyj istnieje kilka.
 Niebawem poemat o Rolandzie rozpoczął swoją wędrówkę po całej Europie. W połowie XII wieku, ksiądz Conrad przełożył go na niemieckie. W XIII w. powstaje poemat o Rolandzie w Anglji; w XIII i XIV wieku przeróbki w Holandji, Skandynawji, Islandji. Przeszczepiony w XV wieku do Danji, zyskuje ogromne powodzenie, Roland staje się popularną postacią ludową. Zarazem, jako obrońca krzyża, staje się wszędzie rodzajem świętego, popularyzowanym przez kler na odpustach. We Włoszech, posągi Rolanda i Oliwiera zdobią portal katedry w Weronie; powstają tam powieści o Rolandzie prozą, wierszem; aż wreszcie Ariosto, w r. 1516, uczyni go bohaterem swego Orlando furioso. Ale ten poemat daleko odbiegł od pierwotnej surowej legendy; ubarwiony miłością, zazdrością, mnóstwem romantycznych przygód, przesłonił dawnego średniowiecznego Rolanda. Do Polski dostał się Roland ariostowy dzięki przekładowi Piotra Kochanowskiego.
 Charakterystyczne jest, że w owej dobie renesansu, Francja — oczarowana odkryciem starożytnego świata Grecji i Rzymu — na długo zapomniała o Rolandzie, tak jak wogóle zapomniała o swej poezji narodowej. Dopiero przypomnieli sobie o nim romantycy, kiedy — jak wspomniałem — nawrót do średniowiecza zeszedł się z wydaniem oksfordzkiego rękopisu.
 Łatwo pojąć, że dokoła Pieśni o Rolandzie powstała ogromna literatura naukowa. Spiętrzono całe góry erudycji, spierając się o każdą literę. Istnieje szereg wydań. Wydania te były przeważnie eklektyczne: uwzględniały wszystkie wersje, stapiając je w jedno. Natomiast Józef Bédier — dobrze znany polskim czytelnikom jako niezrównany rekonstruktor poematu o Tristanie i Izoldzie — postąpił sobie z Pieśnią o Rolandzie odmiennie. Wychodząc z założenia, że naloty późniejszych wersyj były przeważnie zepsuciem pierwotnego poematu, wziął poprostu dawny rękopis oksfordzki