i że wszystkie wzorce umysłowe rzucone są pod stopy wzorcom moralnym. Tu znajdujemy się już na samym dnie istoty ludzkiéj, bo ażeby zrozumiéć powstanie tego najszerszego pojęcia, musimy przypatrzyć się rasie, w któréj powstało, więc Germaninowi i w ogóle człowiekowi północnemu, budowie jego charakteru i umysłu, najpowszechniejszym sposobom jego myślenia i uczuwania, powolności i chłodowi poczuć, które nie pozwalają mu gwałtownie i z łatwością ulegać rozkoszom fizycznym, prostactwu jego upodobań, nieprawidłowości i poskokom myśli, przeszkadzającym powstawaniu podporządkować pięknych i form harmonijnych; musimy przypatrzyć się téj wzgardzie dla pozorów, téj potrzebie saméj prawdy, tym wiązadłom, łączącym go z abstrakcyjnemi i nagiemi pojęciami, które rozwijają w nim sumienie z ujmą dla wszystkich władz innych. I tu kończą się już poszukiwania naszę, bo natrafiliśmy na jakieś usposobienie pierwotne, na jakiś rys odznaczający wszystkie poczucia, na jakieś pomysły właściwe całemu stuleciu i całéj rasie, na jakąś właściwość nierozłączną z całym pochodem umysłowym i rozwojem sercowym tego stulecia i téj rasy. Tu znajdują się przyczyny wielkie, bo powszechne i nieustanne, obecne w każdej chwili i w każdym wypadku, działające wszędzie i zawsze, niezniszczalne i nieodzownie zapanowujące, bo trafy, które się z niemi krzyżują, będąc cząstkowemi i ograniczonemi, ustępować muszą przed ich głębszą i nieustanną pracą; tak, że ogólna budowa rzeczy i główne zarysy wypadków są ich dziełem, a religie, filozofie, poezye, przemysł, formy towarzyskie i rodzinne, — niczém inném, jak znakami, które ich pieczęć wytłacza.
Więc rozwój uczuć i pojęć ludzkich odbywa się według systematu, w którym pierwszą siłą w ruch wprawiającą są pewne rysy ogólne, pewne cechy umysłów i charakterów, wspólne wszystkim ludziom pewnej rasy, pewnego czasu i pewnego kraju. Jak w mineralogii najrozmaitsze kryształy pochodzą od kilku prostych form materyalnych, tak w historyi najrozmaitsze cywilizacye mają swe źródło w kilku prostych formach duchowych. Wyjaśnieniem dla pierwszych jest początkowy pierwiastek geometryczny, dla drugich — początkowy pierwiastek psychologiczny. Aby objąć całość gatunków mineralogicznych, należy przedewszystkiem przyjrzeć się prawidłowemu ciału stałemu w ogóle, jego powierzchniom i jego kątom, aby w tém skróceniu dostrzedz niezliczone przekształcenia, którym to ciało stale uledz może.
