rzyską. Czasem lud bywa podbitym, jak się to stało z Saksonami, a nowe stosunki polityczne narzucają mu zwyczaje, zdolności i skłonności, przedtem nieznane. Czasem jeszcze naród osiada wśród innego, zwyciężonego, narodu, gnębi go i żyje pod groźbą jego zemsty, jak było ze starożytnymi Spartanami; wówczas konieczność prowadzenia życia obozowego skręca gwałtownie w jeden wyłączny kierunek cały ustrój duchowy i społeczny. Ale w każdym razie mechanizm dziejów ludzkich jest zawsze jednakim. Zawsze znajdujemy w nim, jako sprężynę pierwotną, jakieś usposobienie umysłu i duszy bardzo ogólne, bądź wrodzone i z natury przez plemię posiadane, bądź nabyte, wytworzone przez jakąś okoliczność, która plemię to dotknęła. Te potężne sprężyny, gdy ras istnieją, wytwarzają powoli skutki, to jest po pewnéj ilości upłynionych stuleci wprawiają naród w nowy stan religijny, literacki, społeczny i ekonomiczny, który, łącząc się z dalszą tych sprężyn pracą, sprowadza nowe zmiany, niekiedy dobre, niekiedy złe, niekiedy powolne, niekiedy szybkie, i tak daléj, ciągle. W ten-to sposób zapatrywać się powinniśmy na całkowity ruch każdej cywilizacyi odrębnéj jako na skutek siły nieustannie działającej, siły, która, w każdéj chwili, zmieniając okoliczności działania, wprowadza do samego dzieła swego coraz nowe zmiany.
Ów pierwotny stan duchowy wypływa z trzech źródeł, któremi są: plemienność, środowisko i czas. Przez wyraz „plemienność” rozumiemy te usposobienia wrodzone i odziedziczone, które człowiek przynosi na świat i które zazwyczaj zostają w związku z wybitnemi odrębnościami temperamentu i budowy ciała. Wszystko to bywa różnem u różnych ludów. Istnieją w przyrodzie odmiany ludzkie, zarówno jak bycze i końskie, a z pomiędzy nich jedne odznaczają się odwagą i rozumem, inne trwożliwością i ograniczonością, jedne posiadają zdolność do wyższej twórczości i wyższych pojęć, inne mogą zdobywać się tylko na nieokrzesane pomysły i wynalazki, niektóre zaś objawiają szczególne uzdolnienia do pewnych robót i zasoby pewnych instynktów, na podobieństwo gatunków psich, usposobionych najbardziej do szybkiego biegu, albo do walki, albo do myśliwstwa, albo do stróżowania nad domami lub trzodami. Stanowi to siłę odrębną, tak odrębną, że ta siła po przebyciu ogromnych zboczeń, do których ją zmusiły dwie inne siły, jest jeszcze wyraźną; że rasa, jak, naprzykład, aryjska, rozproszona od Gangesu do wysp Hebrydzkich, osiadła w klimatach najrozmaitszych, znajdująca się na najrozmaitszych szczeblach drabiny cywilizacyjnéj,
