Strona:PL Taine - Historya literatury angielskiej 1.djvu/21

niesienie się szali, na któréj spoczywa, trzebaby położyć na drugiej znaczniejszą jeszcze ilość poczuć i czynności. Takiém jest pierwsze i najobfitsze źródło tych zdolności władczych, od których pochodzą wypadki historyczne, i nie trudno spostrzedz, że potęga tego źródła w tém spoczywa, iż właściwie nie jest ono źródłem, lecz rodzajem jeziora, czemś nakształt głębokiego zbiornika, do którego, przez mnóstwo wieków przybywają inne źródła i gromadzą w nim swe wody.
 Po zbadaniu wewnętrznego ustroju plemienia przypatrzmy się środowisku, w którem rozwija się jego życie. Bo człowiek nie jest na świecie samotnym: ogarnia go przyroda i otaczają inni ludzie; na odznaczających go piętnach pierwotnych i dokonywających się nieustannie, powstają piętna drugorzędne i przypadkowe, a czynniki fizyczne lub społeczne nadwerężają lub uzupełniają podlegającą im naturę. Niekiedy sprawia to klimat. Jakkolwiek wiadomości nasze o historyi ludów aryjskich, od opuszczenia przez nie ojczyzny pierwotnej do osiedlenia się w ojczyznach późniejszych, są mgliste i mroczne, to przecież możemy twierdzić napewno, że głębokie różnice zachodzące pomiędzy plemionami germańskiemi, z jednéj strony, a plemieniem helleńskiem i łacińskiem, z drugiéj, wynikają w znacznéj części z różnicy krajów, w których osiadły. Jedne z tych plemion, zająwszy kraje zimne i wilgotne, okryte błotnistemi lasami, albo położone nad brzegiem dzikiego oceanu, znalazły się w kręgu wrażeń melancholijnych lub gwałtownych, usposabiających do pijaństwa lub obżarstwa, do sposobu życia łupieżniczego i wojowniczego; inne, przeciwnie, wśród najpiękniejszych krajobrazów, nad morzem wesołem i świetnem, nabyły skłonności do żeglugi i handlu, a wolne od grubych wymagań żołądkowych rychło podążyły ku uspołecznieniu, ku organizowaniu się politycznemu, ku uczuciom i czynnościom sprzyjającym rozwojowi krasomówstwa, umiejętnego używania życia, wynalazków naukowych, literatury i sztuk pięknych.
 Innym razem nad wytworzeniem różnic takich pracują okoliczności polityczne, czego przykład przedstawiają dwie cywilizacye włoskie. Pierwsza, wskutek początkowego znaczenia swego, jako schroniska, czy asylum, czy jeszcze pogranicznego emporium, wskutek następnie arystokracyi zbrojnéj, która, podporządkowując sobie cudzoziemców i zwyciężonych, wytwarzała dwie stojące naprzeciw siebie i wrogie sobie klassy ludzi, a dla zawikłań przez to stwarzanych i dla własnych instynktów łupieżczych nie znajdowała innego środka oprócz systematycznéj i nieustannéj wojny, — pierwsza tedy z dwu tych cywilizacyi, wskutek powyżéj wymienionych okoliczności politycznych zwróciła się całkowicie ku życiu czynnemu, ku podbojowi, rządowi i prawodawstwu. Druga, któréj forma rządów municypalnych odebrała jedność ojczyzny i wielkie dążenia polityczne