Strona:PL Taine - Historya literatury angielskiej 1.djvu/22

uczyniła niemożliwemi, wobec kosmopolitycznego położenia papieża i nieustannego zbrojnego wdawania się w jéj sprawy państw ościennych, uległa całkowicie głównéj skłonności swego wspaniałego i harmonijnego ducha, oddając się kultowi piękna i rozkoszy.
 Niekiedy jeszcze piętna takie wytłaczane bywają przez warunki społeczne. Zdarzyło się to przed dwudziestu pięciu wiekami w Indostanie, przed ośmnastu nad brzegami Morza Śródziemnego, gdy tu i tam, podbój i organizacya ludów przez rasę aryjską spowodowały ucisk nieznośny, zdeptanie osobowości człowieka, rozpacz ostateczną, złorzeczenie światu, połączone ze wzrostem metafizyki i marzycielstwa; gdy człowiek, w téj otchłani nędz, uczuł w sobie serce zroszone łzami i począł w duchu miłosierdzie, poświęcenie, pokorę, słodycz, miłość tkliwą, braterstwo ludzkie, a począł to wszystko — tam, w Indostanie, pod postacią buddyzmu i pojęcia nicości powszechnéj, tu, nad morzem Śródziemnem, pod postacią chrześcijaństwa i ojcowskich rządów Boga.
 Jeżeli, obejrzawszy się dokoła, rzucimy okiem na zakorzenione w plemieniu instynkty i zdolności, na kierunek duchowy, wedle którego rozwijają się jego myśli i działania, ujrzymy najczęściéj, że są to dzieła jakiegoś długotrwałego położenia, jakichś warunków otaczających, jakichś ciśnień potężnych i nieprzerwanych, które, po kolei lub wspólnie, z pokolenia w pokolenie, pracowały nad wyginaniem i kształtowaniem téj gromady ludzkiéj. Takiemi warunkami i ciśnieniami były dla Hiszpanii wojny krzyżowe przeciw Muzułmanom, trwające przez osiem stuleci i potém jeszcze prowadzone aż do zupełnego osłabienia narodu przez wygnanie Maurów, przez zdzierstwa, dokonywane na Żydach, przez ustanowienie inkwizycyi i przez wojny o katolicyzm. Względem Anglii czynność tę spełniły ośmiuwiekowe urządzenia polityczne, które, nie uginając ku ziemi głów ludzkich, budzą w nich jednak uszanowanie — czyniąc człowieka niepodległym, skłaniają go do posłuszeństwa i wprawiają w zbiorowe walki o prawa, toczone pod osłoną i na mocy prawa. We Francyi był to znowu łaciński ustrój społeczny, który, zrazu narzucony z zewnątrz pokornym barbarzyńcom, rozpadł się w momencie ruin powszechnych, a potém, przez tajemną robotę narodowych instynktów odtworzony, rozwinął się pod panowaniem królów dziedzicznych, aż nakoniec, pod dynastyami budzącemi skłonności rewolucyjne, przekształcił się na rzeczpospolitą scentralizowaną, napojoną duchem równości i pochłoniętą przez prace administracyjne. Takiemi są, z pomiędzy dostrzegalnych, przyczyny najskuteczniéj oddziaływające na człowieka pierwotnego; są one dla narodów tém, czém jest dla jednostek wychowanie, urodzenie, rodzaj zajęcia, miejsce zamieszkania; zdają się wszystko w sobie zawierać, bo zawierają wszystkie