Strona:PL Taine - Historya literatury angielskiej 1.djvu/24

w części od poprzedzającego i że pojęcie poprzedzające jest właśnie tém, co łącząc wpływ swój z wpływami ducha narodowego i warunków otaczających, nadaje nowopowstającym rzeczom kształt i kierunek. Według tego-to prawa tworzą się wielkie prądy historyczne, to jest, długie panowania pewnych sposobów myślenia i pewnych pojęć władczych, czego przykładem może być okres twórczości samorzutnej, noszący nazwę Odrodzenia, albo okres krasomówstwa, zwany wiekiem Nowego klasycyzmu, albo ten długi szereg syntez mistycznych, który nazywa się Epoką Aleksandryjską i Chrześcijańską, albo ten inny jeszcze szereg pomysłów mitologicznych, które rozkwitły u początków Indyi, Grecyi i Germanii.
 W tém, jak wszędzie, mieści się tylko zagadnienie mechaniczne: skutek całkowity jest summą określoną całkowicie przez wielkość i kierunek sił, które ją wytworzyły. Jedyną różnicę, zachodzącą pomiędzy takiemi zagadnieniami duchowemi a fizycznemi, stanowi to, że w pierwszych niepodobna, tak jak w drugich, ściśle oznaczyć i zmierzyć wielkości i kierunków. Chociaż potrzeba lub zdolność będzie ilością mogącą posiadać stopnie, tak jak ciśnienie albo ważkość, to przecież ilość ta nie da się zmierzyć tak, jak ilość ciśnienia albo ważkości, nie możemy jéj zamknąć w formule ścisłéj, ani też przybliżenie ścisłéj: możemy tylko otrzymywać i oddawać przez nią wrażenia umysłowe; musimy ograniczać się zaznaczaniem i wypowiadaniem najwydatniejszych faktów, w których się ona objawia, i które, w przybliżeniu, w zarysach grubych, wskazują, na jakim stopniu wysokości ilość tę umieszczać winniśmy. Lecz jakkolwiek sposoby zaznaczania faktów są wcale inne w naukach społecznych, niż w fizycznych, to jednak, ponieważ w tych jak w tamtych znajduje się taki sam materyał, składający się tu i tam z sił, kierunków i wielkości, utrzymywać można, że w obu grupach nauk do ostatecznego wyniku prowadzi jedno i to samo prawidło. Wielkość lub małość wyniku zależy od wielkości lub małości sił zasadniczych, od mniéj lub więcéj ścisłéj zgodności ich kierunku, od tego, czy odrębne skutki plemienności, środowiska i czasu w połączeniu swem wspomagają lub też osłabiają się wzajemnie. Te wewnętrzne zgodności i niezgodności wyjaśniają długie osłabienia i świetne wzrosty w potęgę, które nieprawidłowo i bez żadnych przyczyn widocznych zjawiają się w życiu narodów; mają one za przyczynę zgodności i przeciwstawności wewnętrzne. Podobne zgodności istniały w wieku XVII-m, gdy charakter towarzyski i talent konwersacyjny spotkały się we Francyi ze zwyczajami salonowémi i oratorską subtelnością, a w wieku XIX-m, gdy giętki i głęboki duch niemiecki trafił na moment syntez filozoficznych i kosmopolitycznéj krytyki. I znowu podobne niezgodności zaszły w wieku XVII-m, kiedy szorstkie i samotnicze uspo-