jego potrzebom i współdziałać z niém samém, w celu zachowania życia. Prawidłem, które rządzi tą zależnością w cywilizacyi, jest obecność w każdym wielkim wytworze ludzkim tegoż pierwiastku twórczego, który znajduje się we wszystkich innych wytworach otaczających; czyli, że każda zdolność, skłonność, usposobienie czynne i ważne które posiada właściwą sobie cechę, wprowadza tę cechę do wszystkich czynności, w których bierze udział, i poddaje wszystkie roboty, do których się przyczynia, zmianom odpowiednim tym, które zachodzą w niéj saméj.
Teraz możemy już dostrzedz główne zarysy przekształcań się ludzkich i rozpocząć poszukiwanie tych praw ogólnych, które rządzą nietylko wypadkami pojedyńczemi, ale całémi działami wypadków, — nietylko tą lub ową religią, czy literaturą, lecz całémi grupami literatur i religii. Ustanówmy zrazu szereg przypuszczeń, spostrzeżeń i uwag. Przypuśćmy, że religia jest metafizycznym poematem, obudzającym uczucie wiary; zauważmy, że w pewnych plemionach, środowiskach i czasach, uczucie wiary, zdolność poetycka i zdolność do metafizyki rozwijają się zgodnie i z potęgą nadzwyczajną; zauważmy następnie, że chrześcijaństwo i buddyzm powstały w epokach wspaniałych syntez i zarazem nędz i ucisków, wzniecających egzaltacyę religijną (Opętańcy w Cewennach); z drugiéj strony, uczyńmy spostrzeżenie, że religie pierwotne przychodzą na świat w chwili pierwszego budzenia się umysłowości ludzkiéj, a zatém w chwili jéj najświeższéj naiwności i łatwowierności; że mahometanizm powstał jednocześnie z prozą poetyczną i pojęciem jedności plemiennéj, u narodu nie posiadającego nauki, w momencie nagłego rozwinięcia się jego ducha. Jakiż wniosek wyprowadzimy z tych przypuszczeń, spostrzeżeń i uwag? Oto ten, że powstawanie, podupadanie, przekształcanie się i przetwarzanie religii zależą od okoliczności, które z mniéjszą lub większą trafnością i potęgą jednoczą i wzmagają trzy instynkty, dokonywające jéj zapładniania. Wniosek ten doprowadzi nas do zrozumienia: dlaczego w Indyach, w głębi mózgów skłonnych do filozofii, egzaltowanych i w których przeważa fantazya, powstała religia właściwa temu krajowi; dlaczego w Wiekach Średnich, pośród społecznych ucisków, zarówno jak pośród nowych języków i piśmiennictw, dosięgła ona tak wielkiego i dziwacznego rozrostu; dlaczego w wieku XVI m, w chwili odrodzenia powszechnego i rozbudzenia się ducho-
