wości w plemionach germańskich, nabyła cech nowych i bohaterskiego zapału; dlaczego płodzi roje dziwacznych sekt wśród grubéj demokracyi amerykańskiéj i pod biurokratycznem jednowładztwem państwa rossyjskiego; dlaczego, nakoniec, rozdziela się dziś w Europie na tyle rozmaitych postaci i nabywa tylu rozmaitych właściwości, ile Europa zawiera rozmaitych plemion i cywilizacyi. To samo stosuje się zupełnie do wytworów ludzkich wszelkich rodzajów: do literatury, muzyki, rysunku, filozofii, nauki, państwa, przemysłu, i tam daléj. Bezpośrednią przyczyną każdego z tych zjawisk jest usposobienie duchowe; skoro tylko przyczyna ta istnieje, wytwór się zjawia; gdy ona ginie, on niknie; a słabość albo potęga przyczyny stanowi o mierze słabości, albo potęgi wytworu. Przyczyna ta jest tu związana z wytworem tak, jak zjawisko fizyczne z warunkami swego powstawania, jak rosa z oziębieniem się temperatury, a rozszerzalność ciał ze stopniem ciepła. W świecie duchowym istnieją, zarówno jak w świecie fizycznym, pary mocno z sobą spojone i gęsto wszędzie rozsiane. Cokolwiek w tych parach wytwarza, zamąca, albo usuwa ich połowę pierwszą, to przez odbicie wytwarza także, zamąca i usuwa połowę drugą. Cokolwiek oziębia temperaturę, tworzy rosę. Cokolwiek rozwija łatwowierność i zarazem poetyczne poglądy na całość świata, płodzi religię. Takiem było dotychczas stawanie się rzeczy i takiem będzie nadal. Poznanie warunków wystarczających a niezbędnych dla tych wielkich zjawisk uprzystępnia nietylko przeszłość, ale także przyszłość, pozwala twierdzić do pewnego punktu, wśród jakich okoliczności zjawiska te będą musiały odrodzić się znowu, pozwala przewidywać bez zuchwalstwa niektóre części ich przyszłych dziejów i szkicować oględnie niektóre rysy ich przyszłego rozwoju.
Na tym to punkcie, a raczéj bardzo blizko tego punktu, bo u jego obrzeża, znajduje się dziś historya. Zagadnienie przedstawia się obecnie w sposób następujący: gdy pewna literatura, filozofia, społeczeństwo, sztuka, dział sztuki, już istnieją, jakim jest stan duchowy, który je wytworzył? I jeszcze: jakiemi są warunki plemienności, czasu i środowiska, najodpowiedniejsze do wytworzenia owego stanu duchowego? Dla każdego z tych wytworów i dla każdej gałęzi każdego z nich istnieć musi odrębny stan duchowy; musi on być innym dla sztuki wogóle i innym dla każdego z jéj rodzajów, jako to: architektury malarstwa, rzeźby, muzyki i poezyi. Wszystkie one osobno
