Strona:PL Taine - Historya literatury angielskiej 1.djvu/32

dla nich i zdobywałd — wudziestu czytelników. A jednak, w jego-to książkach znajdują się próby, mogące dziś jeszcze najwięcéj dopomódz do utorowania drogi, którą powyżej starałem się opisać. Bo nikt lepiéj od niego nie nauczał otwierania oczu i patrzania, patrzania naprzód na otaczających ludzi i życie współczesne, a potém na stare i wiarogodne dokumenty; nikt téż lepiéj od niego nie czytał pomiędzy wierszami, nie dostrzegał pod starym drukiem, albo pod niekształtnem pismem, tego istotnego uczucia, tych poruszeń myśli, tego stanu duchowego, pośród których powstały ten druk i to pismo. Jego-to dzieła, jakotéż dzieła Sainte-Beuve’a i krytyków niemieckich, wykazują, jak dalece wyzyskać można dokument pozostawiony przez piśmiennictwo minione. Jeżeli dokument bogaty, to poszukiwacz umiejętny znaléźć w nim zdoła psychologię duszy nietylko pojedyńczego człowieka, ale często całego stulecia, a czasem całego plemienia. Pod tym względem wielki poemat, piękna powieść, wyznania człowieka wyższego, są bardziéj nauczające nad stosy tomów, zapisanych przez historyków o historyi; co do mnie, oddałbym pięćdziesiąt tomów artykułów prawnych i sto tomów aktów dyplomatycznych za Pamiętniki Cellini’ego, za Listy świętego Pawła, za Rozmowy u stołu Lutra, za komedye Arystofanesa. A ta wartość dzieł piśmienniczych zależy na tém mianowicie, że są nauczającémi, ponieważ są pięknémi, że użyteczność ich wzrasta w miarę ich doskonałości, że przedstawiają zbiorniki dokumentów, gdyż same są pomnikami. Im więcéj książka uwyraźnia uczucia, tém większą posiada wartość literacką; bo właściwą czynnością piśmiennictw jest wskazywanie uczuć. Im więcéj ważnych uczuć książka wskazuje, tém wyższy szczebel zajmuje w literaturze, bo sympatye całych narodów i całych stuleci dostają się w udziale tym tylko pisarzom, którzy kreślą całkowite ich wizerunki. I oto dlaczego, z pośród dokumentów, świadczących o uczuciach pokoleń minionych, piśmiennictwo, zwłaszcza wielkie jakieś piśmiennictwo, jest stanowczo dokumentem najważniejszym. Przypomina ono te cudowne, zadziwiająco czułe narzędzia, z pomocą których fizycy rozpoznają i mierzą najsubtelniejsze i najwewnętrzniejsze zmiany zachodzące w ciałach materyalnych. Dokumentów piśmienniczych nie można nawet porównywać z kodeksami i religiami. Kodeksy i katechizmy przedstawiają ducha ludzkiego zawsze z gruba i bez wycieniowań, a jeżeli istnieją dokumenty, chwytające politykę i dogmat na gorącym uczynku, są niémi tylko krasomówcze utwory kazalnicy i trybuny, pamiętniki, poufne wyznania. Ale to wszystko należy już do literatury, tak, że oprócz swych własnych, mieści ona w sobie najpiękniejsze klejnoty innych dziedzin.
 Badanie przeto piśmiennictw stanowi główny środek do wytwarzania duchowéj historyi Ludzkości i poznawania praw psychologicz-