(Guizot „Histoire de la civil. en Europe, str. 25).
Od stu lat w Niemczech, od sześćdziesięciu we Francyi, historya uległa przekształceniu, a stało się to w czasach badań nad piśmiennictwami. Powstało przekonanie, że dzieło literackie nie jest wynikiem prostej gry wyobraźni, ani odosobnionego wyskoku zapalonej głowy swego twórcy, lecz, — odbiciem obyczajów otaczających i pewnego stanu umysłowości powszechnej. — Odkrycie to doprowadziło do wniosku, że, kierując się wskazówkami znajdującemi się w dziełach literackich, można odnaleźć sposób myślenia i czucia ludzi, którzy istnieli przed wielu wiekami. Doprowadziło też ono do prób w tym kierunku, uwieńczonych powodzeniem.
Zastanawianie się nad sposobami czucia i myślenia ludzkiego wykazało, że są one faktami wagi pierwszorzędnej, ściśle połączonemi z wielkiemi wypadkami, które wyjaśniają i przez które nawzajem są wyjaśniane; że należy poczytywać je za rzeczy ważne, może nawet najważniejsze w nauce historyi. Tak się stało, i odtąd w nauce tej zmianie uległo wszystko: przedmiot, metoda, narzędzia, pojmowanie praw i przyczyn. Tę-to zmianę, już dokonaną, i która dalej jeszcze dokonywać się musi, starać się będę tu przedstawić.
