Mickiewicz — kurs literat. sł. II.
By zgłębić umysł potężny, zrozumieć go i wszystko, co w nim było prawdy, piękna i wielkości przyswoić sobie i innym, dwa do tego mamy sposoby, obydwa równie potrzebne, nawzajem się uzupełniające, wzajem oddziałujące na siebie. Obok prac wielkich i obszernych dążących do objęcia całości i do stworzenia całokształtu takiego umysłu, mamy prace drobniejsze, monografie, które jedną tylko właściwość jego, albo jedną fazę przejściową chcą wyjaśnić, lub jeden tylko utwór rozebrać i ocenić. Tam te, zmierzające wprost do ostatecznego kresu, jaki sobie krytyka literacka stawiać powinna, dają często monografiom wytyczne i wskazują im drogę, te zaś są nieraz częściami składowemi, podkładem tamtych, z nich i na nich powstają dopiero owe dzieła, mające nam dać harmonijną całość. Otóż obok prac tak wielkich i tak szeroko założonych, jak dwutomowe prace Chmielowskiego i Kallenbacha o Adamie Mickiewiczu, mamy poważną liczbę studji mniejszych Mickiewicza dotyczących, jako to o przewodniej idei w „Dziadach,“ o „Konradzie Wallenrodzie,“ o „Księgach Pielgrzymstwa,“ o czci Mickiewicza do Najświętszej Panny, o jego poglądach estetyczno-krytycznych i filozoficznych i wiele jeszcze innych prac szczegółowych, wyszłych z pod piór sumiennych i dzielnych pracowników. Ci ostatni śledzą niejako jedną tylko strunę w duszy Mickiewicza i w jej wsłuchują się dźwięki, tam ci zbierają zaś struny wszystkie razem, na raz we wszystkie uderzają, by z nich pełną i czystą harmonią jedna ozwała się nuta, w niej — dusza Mickiewicza. Im więcej odnajdziemy i wyśledzimy w nim strun, tem pełniejszą, potężniejszą będzie owa harmonia.
Nad społecznemi poglądami Adama Mickiewicza stosunkowo mało dotąd się zastanawiano, ta strona umysłowości jego dotąd najmniej może jest znaną; a przecież historjozoficzne i społeczne pojęcia człowieka, to te, w których wyrażają się jego poglądy na świat i ludzi, na stosunek wzajemny do siebie ludzi i narodów, na rozwój ludzkości, na porządek świata, a zatem poglądy, z których sobie wprawdzie lu-
