znaczenia mógł tylko w tych społeczeństwach, w których nie starczyło niewolnika, aby zaspakajał potrzeby warstw wyższych, niezdolnych bo nieprzywykłych do obywania się bez licznej służby. Im mniej w któremkolwiek społeczeństwie było niewolników, tem prędzej wytwarzał się w niem stan ludzi wolnych, idących na służbę.
Już w epoce pierwszej dynastyi babilońskiej — zwanej także dynastyą Hammurabiego, jako że ten „potężny król, słońce Babilonu“ najwybitniejszym i najdzielniejszym był dynastyi tej przedstawicielem, — składały społeczeństwo babilońskie trzy warstwy: aveli, obywatelstwo wolne, warstwa najwyższa i najliczniejsza; muszkenu, pełniący obowiązki na dworze króla i w zarządzie dóbr królewskich, bodaj nie wyzwoleńcy, potomkowie tubylczej podbitej ludności, którzy stanowili warstwę pośrednią; ardu, niewolnicy (amtu niewolnice), najniższy pokład społeczny. Początki niewolnictwa w babilońskiem państwie sięgają dalej wstecz niż pierwsza dynastya, to znaczy niż połowa trzeciego tysiąclecia przed Chrystusem; ale choć z dawna w zwyczaju, liczebnie nie przybrało ono tam Digdy wielkich rozmiarów. Prawo, w szczególności kodeks Hammurabiego (§ 15 nstp., § 175 nstp.), różnicuje wprawdzie niewolników na dworskich lub państwowych, na niewolników służących u owych muszkenu, dalej na niewolników przywiązanych na zawsze do osoby pana, niemogących być przezeń sprzedanym i (§ 226 i 227), i w końcu na zwykłych niewolników, którzy bywali przedmiotem sprzedaży, zastawu i t. p. Dwór królewski i państwo zatrudniało może dość liczny zastęp niewolników publicznych; już samo wzniesienie olbrzymich budowli, pałaców i świątyń przez królów pier-
Strassmaier-Evetts Babylonische Texte, Lipsk 1887–97; komentowane w dużej części przez Kohlera i Peisera w ich wspólnem wydawnictwie: „Aus dem babylonischen Rechtaleben“ (patrz niżej).
Uwzględniona literatura:
Stan. Estreicher, Kodeks Hammurabiego. Kraków 1905. Czasopismo prawnicze i ekonomiczne; rocznik VI.
Johns, Babylonian und Assyrian Laws, Contracts and Letters. Edinburgh 1904.
Kohler und Peiser, Aus dem babylonischen Rechtsleben I–IV. Berlin 1890–98.
Meissner, Theorie und Praxis im altbabylonischen Recht. Berlin 1905. (Mitteilungen der Vorderasiatischen Gesellschaft X. 4).
Schorr, Państwo i społeczeństwo babilońskie itd. Lwów 1905. (Kwartalnik historyczny, tom XIX.).
Schorr, Kodeks Hammurabiego a współczesna praktyka prawna, Kraków 1907. (Rozprawy Akademii Umiejętności, tom 50-ty).
Thurnwald, Staat und Gesellschaft Babylons zur Zeit Hammurabis, Berlin 1903 i 1904 (w Hildebrands Jahrbücher für Nationalökonomowie und Statistik, pod „Miscellen“).
