na działy, rozdana tym z pośród zwycięzców-Sparcyatów, którzy nie mieli ziemi. Mieszkańcy Messenji — i Achaje i Doryjczycy — zamienieni w helotów, zmuszeni byli do pracy na rzecz swoich panów po przeciwnej stronie Tajgetu. Zresztą, bardziej przedsiębiorczy i wolność miłujący z pośród Messeńczyków opuścili ojczyznę i udali się, jako koloniści, do południowej ltalji i Sycylji, kędy imię ich po dzień dzisiejszy żyje w imieniu sławnego miasta Messyny.
Gdy podrośli prawnukowie tych, których zwyciężono na Itomie, Messenja znów powstała przeciw spartańskiemu jarzmu. Do powstania pobudzała ich nieznośność ich doli i odziedziczone po pradziadach poczucie honoru; dodawała im też otuchy i ogólna sytuacja Peloponezu, którego mnogie plemiona współczuły im wskutek nieufności wobec wzrastającej potęgi Sparty.
Ośrodkiem powstańców stała się Andanja, miasto, położone u podnóża gór północnych. Wojna polegała zrazu na bezładnych najazdach na zajętą przez Spartan urodzajną równinę steniklarską. W najazdach tych wysunął się na czoło niejaki Arystomenes. W dawnych czasach, jako Kresfontyda, byłby on jednym z magnatów krajowych; teraz zaś był takim samym helotą, jak inni. Powstańcy chcieli obrać go królem nad sobą; on wszakże uchylił ich prośbę i zgodził się być tylko wodzem.
Powodzenie sprzyjało ich orężowi. Szczególniej dał się wrogom we znaki jeden jego najazd, którym oczyścił od nich całą górną dolinę Pamisu. Gdy po tem ze swą drużyną zwycięską wrócił do Andanji, kobiety i dziewczęta messeńskie wyszły naprzeciwko z przepaskami oraz kwiatami i jęły śpiewać ku jego czci pieśń:
Przez Steniklaru dolinę i ben! aż pod górę Tajgetu
Spartan objętych przez lęk Arystomena gnał miecz.
