Strona:Patryotyzm i kosmopolityzm.djvu/158

Ta strona została przepisana.

bywane w wojnach; i w ten sposób, oprócz bespośrednich śmierci i cierpień, wojna sprowadza pośrednio szereg nieszczęść innych, utrzymując pośród ludności uczucia anty-społeczne.“ (Herbert Spencer, „L’introduction à la science sociale, p. 213—216“).
To i wszelkie inne, tego samego rzędu, pojęcia umysłowe, dostatecznie zrozumiane i rozprzestrzenione, utworzyć mogą summę wyobrażeń i przekonań, pełniącą, względem uczuć i popędów, rolę obrończego wału. W obec jasnej świadomości zła i dobra, szkód i korzyści, wypływających z pewnego rzędu działań i postępków, i świadomością tą zrodzonej refleksyi, uczucia stać się muszą ostróżniejszemi, a popędy utracać stopniowo gwałtowność swą i bezwzględność. Tym sposobem tylko powstać może równowaga owa pomiędzy uczuciowemi i umysłowemi władzami jednostek ludzkich, a zatem i społeczeństw, równowaga zapobiegająca przedewszystkiem może — poddawaniu się społeczeństw wpływom i parciom, na uczuciową ich stronę wywieranym. Im większą summą pojęć umysłowych zawładnie społeczeństwo i im rzeczywiściej zawładnie nią, to jest: im głębiej wnikną one we wszystkie warstwy ludności, tém większe posiądzie prawdopodobieństwo, iż patryotyzm jego pchniętym nie zostanie w kierunki fałszywe, przez umięjętnie na uczuciową stronę jego oddziaływające, a postronne mu interesy i namiętności.
Równowaga ta przecież pomiędzy uczuciowemi a umysłowemi władzami jednostek i społeczeństw, którą wytworzyć może tylko głębokie wsiąknięcie w grunt społeczny pojęć umysłowych, przez naukę wyrobionych,