Strona:Piotr Kropotkin-Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju.pdf/9

sprowadza się do różnicy pomiędzy t. zw. przyrodzonym i t. zw. boskim pochodzeniem pierwiastka etycznego. — Boć ne ulega wątpliwości że tak w jednym, jak w drugim przypadku mamy do czynienia z przemieniającym dzieje pierwiastkiem etycznym. — Różnica to bynajmniej nie poważna, jakkolwiek na pierwszy rzut oka wydaje się niby przepaść nie do przebycia: jest to różnica założeń metafizycznych, do których możemy nie przywiązywać zbyt wielkiej wagi, skoro w zastosowaniu praktycznem wyznawcy poglądów pozornie sprzecznych schodzą się w spólnem działaniu społecznem.
 Socjaliści w ciaśniejszem znaczeniu, czyli marxiści, chcąc tem mocniej potępić i oddzielić od siebie anarchistów, piętnują ich, jako wyznawców poglądów nazwanych burżuazyjnymi i twierdzą, że anarchista jest bliższy chrześcijańskiemu Tołstojowi, niż konsekwentnemu wyznawcy materjalizmu dziejowego. — W tym punkcie zupełnie można się z nimi zgodzić: anarchista — typu np. Kropotkina — rzeczywiście bliższy jest nietylko Tołstojowi, lecz choćby św. Franciszkowi z Asyżu, niż marxistom.
 Za główne dzieło Marxa uważana jest krytyka ekonomji burżuazyjnej, głównem dziełem Marxa jest ekonomja. Za główne dzieło Kropotkina uważać można „Pomoc wzajemna“, czyli dzieje ludzkie, traktowane ze stanowiska etycznego — i sam Kropotkin w ostatnich czasach swego życia wyraża pogląd, że zadaniem najważniejszem dla niego, dla teoretyka rewolucji jest sformułowanie etyki.
 Widzimy więc, że zanim zdołaliśmy określić ściślej różnicę pomiędzy metodą działania anarchistyczną i marxistyczną, znaleźliśmy pomiędzy oby tymi kierunkami różnicę jeszcze inną, a mianowicie bardzo zasadniczą różnicę poglądu na dzieje: — anarchiści nie są materjalistami dziejowymi Wyznają oni mnej lub bardzej uświadomiony idealizm dziejowy, lub — ściślej mówiąc etyzm dziejowy. — I w tem rzeczywiście mają dużo spólnego z tego rodzaju postaciami, jak np. św. Franciszek z Asyżu.
 Co nazywam tu etyzmem dziejowym?
 Pogląd, podług którego głównym — dźwigającym, przemieniającym — czynnikiem dziejowym jest tkwiący w nas pierwiastek etyczny, pewnego rodzaju sumienie dziejów, wywołujące prze-