Powiada Upaniszad: To bóstwo, które przejawia się w działalności wszechświata, mieszka zawsze w sercu człowieka, jako najwyższa dusza. Ci, którzy ją urzeczywistniają przez bezpośrednie postrzeżenie serca, osiągają nieśmiertelność.[1]
Ono jest Viśvakarmā t. zn. zewnętrzne przejawienie się jego w przyrodzie polega na wielorakości kształtów i sił, ale jego wewnętrzne przejawienie się w duszy naszej jest tem co ma byt w jedności. W dziedzinie przyrody dochodzimy zatem prawdy drogą rozczłonkowywania i stopniowych metod naukowych, ale w duszy naszej ujmujemy prawdę wprost przez bezpośrednią intuicję. Nie możemy posiąść najwyższej duszy, przydając raz po raz wiedzy, nabywanej po trochu chociażby przez całą wieczność, bowiem ona jest jedna i nie składa się z części; możemy ją tylko poznać jako serce serc naszych i duszę duszy naszej; możemy ją tylko poznać w miłości i radości, jaką czujemy zapierając się jaźni osobowej i stając przed nią twarzą w twarz.
Najgłębsza i najpoważniej pojęta modlitwa,
- ↑ ēsa dēvō viśvakarmā mahātmā sadā janānāṁ hṛdayē saṁnivistaḥ / hrdā manīsā manasābhikḷptō ya ētad vidur amṛtās tē bhavanti // (Śvēt, — up. 4, 17; ze zmianą pierwszej ćwiartki = 3, 13. Ta zwrotka jest zlepkiem dwóch miejsc Kāṭh. up., 6, 17 i 6, 9.) „Ten bóg, wszech-tworzyciel, wspaniały, zawsze w sercu ludzi osiadły / (tylko ten, kto) sercem, rozwagą i umysłem przysposobiony (... tu się konstrukcja urywa i koniec wychodzi inaczej:) którzy to wiedzą, ci stają się nieśmiertelnymi.“ Przekład autorskijest trochę dziwny: mahātmā (tu zwykłe honorificum, tyle co magnanimus) bierze on w znaczeniu paramātmā i łączy z saṁniviṣṭaḥ, co jest niezgodne ze składnią; w drugiej połówce wygładził konstrukcje w sposób gramatycznie niemożliwy (poprawną gramatycznie konstrukcje ma warjant Śvēt.-up. 4, 20). Także viśvakarmā jest tu zwykłym atrybutem, przydanym ad maiorem gloriam, i nie ma takiej obfitej treści, jaką mu autor podsuwa. Trzeba odróżniać w upaniszadach ustępy oryginalne, głębokie i doniosłe, od ustępów subiektywnie nawet bardzo podniosłych, ale będących historycznie i technicznie klejonką gotowych frazesów, których ludzie ówcześni mieli pełne głowy, bo książek wtedy nie było, tylko każdy tekst trzeba było wykuć napamieć. — Wyraz viśvakarmā znaczy dosł. „ten, który wszystko czyni.“ W późniejszych pieśniach Rygwedy, jeszcze przed upaniszadami, kiedy wystąpiły dążności monoteistyczne, próbowano czasem tym wyrazem nazwać jedynego boga, wszechtwórcę. Później, wciąż jeszcze przed upaniszadami, w okresie pism rytualnych (t. zw. brāhmana), Viśvakarmā = — Prajāpatiḥ, „Pan stworzeń,“ jedyny bóg. Ale nazwa się nieutrzymała. Przygodnie służyła za epitet. W późniejszej mitologji wreszcie, już po upaniszadach, nazywa się tak budowniczy bogów, coś niby Hefaist, wielki artifex w swoim zawodzie.
