ły na rozwój tego kultu. Trzecia klasa, abstrakcyjnych monistów, stosunkowo nieliczna, składa się z ludzi, zaprzeczających konieczności imion, ousabiających Brahmana, i trzymających się filozoficznej religji, opartej na czystym rozumie; dla tej religji przedmiotem czci, miłości i rozmyślania jest Brahman, To, lub Absolut.
Cześć dla Brahmana, uosobienia twórczego pierwiastka w hinduskiej Trójcy, zanikła prawie jako oddzielna forma religji. Brahma, jako twórczy pierwiastek Trójcy, czyli jako uosobienie Brahmana, w oczach hindusów jest pojęciem zanadto abstrakcyjnem, ażeby być przedmiotem miłości i hołdów; cześć oddają zwykle Wisznu lub Sziwie, podczas gdy Brahmie przypisują naturę Demiurga, siły twórczej służącej za narzędzie tych dwuch bóstw. Pojmowanie takie szczególnie wyraźne jest u wisznuitów przypisujących Krisznie, w wyższem jego znaczeniu, naturę Brahmana czyli Tego. Prawda, przyjęto uważać, że hinduska Trójca, panuje w religijnym światopoglądzie hindusów, ale w rzeczywistości sprawa ma się inaczej, — dwie główne gałęzie współczesnej hinduskiej religji faktycznie wyłączyły Trójcę, zamieniwszy ją na kult Wiszny lub Sziwy. Bramę można jeszcze znaleźć w świątyniach; w postaci symbolicznych wielogłowych obrazów z czerwonym tułowiem, — ale jako przedmiot kultu zupełnie zatracił znaczenie, ustąpiwszy je tym dwom postaciom Bóstwa. Odpowiednio do tego rozpatrzymy teraz dwie główne gałęzie współczesnej hinduskiej religji 1) wyznawców Wisznu czyli waisznawów i 2) czcicieli Sziwy lub szaiwów, włączając tutaj i szaktiów.
Waisznawitami nazywają hindusów, oddających cześć Wyższemu Bytowi pod nazwą Wisznu, drugiej osobie hinduskiej Trójcy, zachowawczemu pierwiastkowi Bóstwa. Mówiliśmy już o podwyższeniu pojęcia Wisznu od pojęcia oddzielnego bóstwa dobroci i dobroczynności, miłościwego boga — do pojęcia drugiej osoby w hinduskiej Trójcy, Wisznu zachowany i o wynikającem stąd jego wywyższeniu w oczach wyznawców waisznawitów, do stanu wyższego Bytu, Absolutu. To ostatnie stanowisko zajmuje on we współczesnych Indjach, przynajmniej wśród swoich własnych czcicieli, tworzących jedną z dwóch głównych gałęzi hinduskich religij. Druga zaś gałąź odrzuca wysokie stanowisko Wisznu, odsuwając go na drugorzędne miejsce i pozostawiając pierwsze miejsce własnemu Bogu, Sziwie. Wśród wielu hinduskich pisarzy przyjęte jest stwierdzenie, że kulty Wisznu i Sziwy faktycznie z sobą harmonizują, i że wyznawcy jednego chętnie przechodzą do kultu drugiego, — ponieważ oba wyrażają tylko różne ideały jedynej realności. W słowach tych zawarta pewna prawda, jeżeli zrozumiemy je dokładnie. Pozostaje jednakże faktem, że, kiedy waisznawa oddaje cześć Sziwie, ma przekonanie, że w rzeczywistości składa hołd za pośrednictwem Sziwy, jako drugorzędnemu jego obliczu; tej samej taktyki trzyma się i szaiwa, czcząc Wisznu w towarzystwie swoich przyjaciół waisznawitów. Prawda, obaj zgadzają się na to, że modlą
