Ta niezależność od przeszłości, od tradycji — rys zasadniczy myśli rosyjskiej.
Zagadnienia bytu rosyjskiego narodu, który dopiero wychodzi z fazy bezwładu materji, z „grubej tkanicy“ (Mickiewicz) i przedziera się ku życiu nowemu i twórczemu po przez bunt i negację, wyczerpująco przedstawiają studja Zdziechowskiego i Jabłonowskiego. Najdoskonalszym bodaj wyrazem rosyjskich fermentów jest Tołstoj, którego się zwykle uznaje za najbardziej pozytywnego z pisarzy rosyjskich, a który jest w gruncie rzeczy uosobieniem nihilizmu i burzycielstwa, zaprzeczeniem kultury i chrześcijaństwa.
Tołstoj — to fenomenalny w naszych czasach okaz, nietknięty radłem cywilizacji, narazie klasyczny niemal w swoim poganizmie („Wojna i pokój“), przechodzący wreszcie powoli i mozolnie ku chrześcijaństwu i to chrześcijaństwu, pojętemu jako asceza i wyrzeczenie się. „Pomimo całego wyrozumowanego, pozornie chrześcijańskiego kosmopolityzmu Tołstoja[1], jest on najbardziej skrępowany w swej twórczości warunkami miejsca i czasu, granicami swej narodowości i swego wieku“[2]. Uosabia też Tołstoj doskonałe swój naród, dziś dopiero przeżywający średniowiecze europejskie.
Analiza romantyzmu dopiero się rozpoczęła. Z krytyków jego należy wymienić Lasserre’a, Lemaitre’a, Seillière’a, a u nas Brzozowskiego, który pierwszy i jedyny dotąd z polskich pisarzy daje głęboką i trafną charakterystykę romantyzmu[3].
Analiza romantyzmu uczy o ścisłym związku pomiędzy literaturą, religją, filozofją i życiem. Hasło samorodności bowiem i skrajnej oryginalności, głoszone przez romantyzm w literaturze, doprowadza w religji do protestantyzmu i ateizmu, w filozofji — po przez idealizm, do solipsyzmu i sceptycyzmu, w życiu społecznem ideologja romantyczna rujnuje rodzinę i związek narodowy i państwowy, gdyż wolność, nie krępowana poczuciem obowiązku, rychło wyradza się w anarchję i samowolę, lub też przekształca się w centralizm socjalizmu, w życiu seksualnem popęd płciowy wybuja nad miarę, przesłaniając sobą inne zagadnienia życiowe, — a w bezwzględnej niezależości i samoistności jednostek giną wszel-
- ↑ Ciekawe byłoby porównanie kosmopolity-Polaka, takiego np. Mickiewicza — do Tołstoja. Typowo rosyjski kosmopolityzm Tołstoja to negacja wszelkich odrębności narodowych, kosmopolityzm Mickiewicza — miłośne ich ogarnienie. Podobnież biały kolor posiada wszystkie kolory tęczy, czarny zaś jest ich zaprzeczeniem.
- ↑ D. Mereżkowskij — Dostojewskij i Tołstoj (po ros.), t. I, str. 133.
- ↑ Patrz zwłaszcza „Głosy wśród nocy“, najdojrzalsze dzieło Brzozowskiego.
